Op 27 oktober 1275 verleende de Hollandse graaf Floris de Vijfde een tolprivilege aan de inwoners van Amsterdam. Hij paaide daarmee de Amsterdammers, die feitelijk werden bestuurd door de bisschop van Utrecht, en wist zo invloed te krijgen in deze jonge nederzetting. In het tolprivilege verklaarde de graaf dat de mensen die bij de dam in de Amstel woonden geen tol hoefden te betalen over hun goederen. Dit voorrecht gold in het hele gebied dat onder zijn gezag stond. De eerste vermelding van Amsterdam is te vinden in dit tolprivilege, reden voor het aankomende feestjaar Amsterdam 750. Maar hoe zag Amsterdam er toen uit, wie woonden er, hoe leefden zij? Wandel mee door het Amsterdam van 1275!
Eén van de dingen die de archeologen vonden: een 13de-eeuwse schoen. | Foto: Monumenten en Archeologie.
Eerste bewoners op deze plek
De nederzetting was al ongeveer een eeuw oud toen graaf Floris V de inwoners van Amsterdam in 1275 het tolprivilege gaf. De Amstel was een rivier van wel 170 meter breed, en op de oevers woonden zo’n 1000 mensen. Wie in 1275 vanaf het IJ, waar tegenwoordig het Centraal Station ligt, met zijn punter of koggeschip het Damrak opvoer, zag aan beide zijden van de rivier, door de rietkragen heen, een breed oeverland tot aan de voet van de dijk. Deze dijken kennen we nu als de Nieuwendijk en de Warmoesstraat. Achter de dijken kringelde de rook op van de huizen, ongeveer 200 in totaal. Deze huizen waren gebouwd van hout, met wanden van vlechtwerk en rieten daken. Binnen speelde zich het huiselijke leven af, rond de bakstenen haard die warmte gaf en waar werd gekookt. De rook vond zijn weg naar buiten door een gat in het dak. In huis hing dan ook altijd wel een rooklucht.
Lanspunt gemaakt in de dertiende-eeuwse smederij aan de Nieuwendijk. | Foto: Monumenten en Archeologie.
Bouwen tegen natte voeten
Bouwen in Amsterdam was vanaf het begin een uitdaging. De bodem was begaanbaar, maar wel te drassig om direct op te kunnen bouwen. Eerst moest een verhoging worden aangebracht, een terp. Dit gebeurde door in de buurt kleizoden te steken, die op kruiwagens naar de bestemming te rijden en vervolgens keurig op te stapelen tot een verhoogd erf. Aan de Nieuwendijk was in de dertiende eeuw een heel lint van zulke terpen tot stand gebracht. Aan de westkant, bij de Warmoesstraat, hadden de bewoners het voordeel dat de dijk breed genoeg was gemaakt om direct hierop huizen te bouwen. Maar met één keer ophogen was je er niet. Doordat de bodemdaling maar door ging, moest eens in de 5 tot 10 jaar opnieuw worden opgehoogd. De Amsterdammers werden er erg goed in, en ze doen het zelfs nog steeds! Want het probleem van bodemdaling is anno 2024 niet verdwenen.
Het vrijleggen van een omgevallen vlechtwerkwand van een dertiende-eeuws huis aan de Nieuwendijk. | Foto: Monumenten en Archeologie.
Eb en vloed in de Amstel
Het waterpeil in de Amstel en in het IJ was in 1275 werd sterk bepaald door eb en vloed. Het verschil tussen hoog en laag water bedroeg zo’n 2 meter en bij extreme omstandigheden zelfs 4. Dit betekende dat het buitendijkse land in de nederzetting bij vloed deels onder water liep. Vanaf 1200 werden de eerste dijken aangelegd langs de Amstel en het IJ. Zo kon men de overlast van het water enigszins beheersen.
De dam in de Amstel
De kogge die het Damrak opvoer kon in 1275 niet verder varen dan de dam in de Amstel. Om goederen over te slaan en die naar het Rokin te brengen was handig om punters te gebruiken. Dit waren scheepjes met een vlakke bodem. Zulke punters konden goed door de damsluis varen. De damsluis was een houten koker met klepdeuren, die bij hoog water het water uit het IJ konden tegenhouden en bij laag water overtollig water vanaf het Rokin konden spuien. De dam was in 1275 niet het grote plein van nu, maar een 25 meter brede dijk, tussen de huidige Damstraat en de Paleisstraat. De dam stak ongeveer tweeënhalve meter uit boven het water.
Een reconstructie van de dam. | Mikko Kriek, BCL-Archaeological Support.
Juiste tijd, de juiste plaats en de juiste mensen
Amsterdam had qua ligging alles in zich om een centraal overslagpunt te worden in het netwerk van waterlopen in Holland. Dat Amsterdamse schippers vanaf 1275 geen tol hoefden te betalen zorgde voor enorme groei. Het overladen van vracht uit grotere zeeschepen op kleinere binnenschepen en omgekeerd zou in hoog tempo toenemen. Het succes van Amsterdam lijkt een kwestie van de juiste tijd, de juiste plaats en de juiste mensen te zijn geweest. Veel van hun activiteiten lijken zich eerst aan het oog van de grote politiek te hebben onttrokken, totdat er een nederzetting was ontstaan die niet langer kon worden ontkend. Dit en nog veel meer over Amsterdam en de Amsterdammers van 1275 valt te lezen in het boek Amsterdam, het water en de mensen. Een dag aan de Amstel in 1275.
Boek
Voor Gabri van Tussenbroek (bouwhistoricus) en Ranjith Jayasena (archeoloog) was de viering van 750 jaar Amsterdam de aanleiding om zich te verdiepen in hoe Amsterdam er in de tijd van het tolprivilege uitzag. Hoe groot was de nederzetting? Een stad was het nog lang niet, zoveel was al wel duidelijk. Wat zouden we tegenkomen als we een wandeling zouden maken door het Amsterdam van 1275? Hoe leefden de mensen, waar verdienden ze de kost mee, hoe waren ze gekleed en wat aten ze zoal? Vragen die aan bod komen in het boek Amsterdam, het water en de mensen. Een dag aan de Amstel in 1275, dat op zondag 27 oktober, op de verjaardag van Amsterdam, ten doop zal worden gehouden.
Cover van Amsterdam, het water en de mensen. | Bron: uitgeverij Prometheus.
Erfgoed van de Week
In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Open Research Amsterdam, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Ranjith Jayasena, Gabri van Tussenbroek en Jørgen Veerkamp.
Op 27 oktober 2024 vieren we de 749ste verjaardag van Amsterdam én start het jubileumjaar van de 750ste viering van onze stad. In het Stadsarchief zijn op zondag 27 oktober allerlei activiteiten. Je kunt het tolprivilege in het echt bekijken, er zijn tentoonstellingen, een film, rondleidingen, workshops en lezingen. Ook voor kinderen is er van alles te doen. Bekijk het hele programma op de website.
Meer over Amsterdam en de Amsterdammers van 1275 valt te lezen in het boek Amsterdam, de mensen en het water. Een dag aan de Amstel in 1275, van Gabri van Tussenbroek en Ranjith Jayasena.
