Deze week startte het 35ste International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA). Het grootste documentaire filmfestival ter wereld vindt al sinds 1988 plaats in onze stad. Echter, de geschiedenis van film in Amsterdam begon al veel vroeger. En een toonaangevende rol erin had een verzameling schijnbaar onopvallende gebouwen langs de Weespertrekvaart, niet ver van de gemeentegrens met Duivendrecht. Hoe rommelig en irrelevant de plek ook lijkt, achter de industriële gevels gaat een opmerkelijke geschiedenis schuil. Het is niets minder dan een verborgen parel van de Nederlandse filmgeschiedenis.
Oranjefabriek aan de Weespertrekvaart
De bebouwing ter plekke stamt uit circa 1900, toen zich meer en meer bedrijven aan de zuidkant van de Duivendrechtsekade vestigden. Net zoals op veel andere plekken waren de fabrieken gericht op het water, dat werd gebruikt voor vervoer. Eén van de eerste bedrijven die zich hier vestigde, was de chemische fabriek Oranje op de Duivendrechtsekade 85. Hier werden etherische oliën geproduceerd. In de eerste helft van de twintigste eeuw raakten de andere percelen aan de Weespertrekvaart steeds meer bebouwd en werd ook de Oranjefabriek uitgebreid met de fabriek op het nummer 90. Het gebouw op nummer 90 werd al in de jaren 20 overgenomen door de Franse verffabrikant Les Fils Lévy Finger, wat later Neverlak (Nederlandsche Verf- en Lakfabriek) werd. Het fabrieksgebouw en woonhuis op nummer 83-85 werden 1933 verbouwd tot geluidsfilmstudio Cinetone.
Een foto uit ca. 1914 toont het Oranjecomplex, bestaand uit 2 fabriekspanden (Duivendrechtsekade 90 (links) en 85 (midden)) en twee vrijstaande woonhuizen. Het woonhuis in het midden is gesloopt, de rest staat er nog. | Foto: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (OSIM00004003589).
Geluidsfilms uit de Cinetone studio’s
In het begin van de twintigste eeuw kende Nederland maar een paar kleine filmstudio’s. De meeste films werden buiten of in een klein atelier opgenomen. Daar kwam verandering in door de opkomst van de geluidsfilm. Doordat buitenopnames lastiger werden vanwege het gebruik van microfoons, ging de voorkeur steeds meer uit naar werken in een studio. In 1933 vestigden de broeders Isaäc en Jules Biedermann de Cinetone studio’s in het voormalige hoofdgebouw van de Oranjefabriek. Veel Joodse ondernemers en kunstenaars waren bij deze zaak betrokken. Nadat ‘De Jantjes’ (1934) die in de Cinetone studio’s werd geproduceerd, de eerste succesvolle Nederlandse geluidsfilm ooit werd, volgden er nog veel meer. Als vooraanstaande filmstudio van het land kreeg Cinetone studio’s toen de bijnaam ‘Hollands Hollywood’. Een tweede belangrijke studio zat in Wassenaar.
Filmset in een van de studio’s, ca. 1946-1948. | Foto: atelier J. Merkelbach, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (B00000002814).
Complex met vele lagen
Al een jaar na de opening van de studio’s werd een tweede grote studioruimte toegevoegd. Met de tijd werden de kleinere ruimtes van het complex naar behoefte heringericht. Dit gebeurde onder meer toen de studio’s tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bezetters omgedoopt werden tot UFA Filmstadt Amsterdam. Het bekende architectenbureau Merkelbach en Karsten was toen verantwoordelijk voor de verbouwingen. Derhalve moesten de architecten zich na de oorlog voor de Ereraad voor Architectuur en Toegepaste Kunst verantwoorden. Het toen opgelegde beroepsverbod werd uiteindelijk weer ingetrokken. Ook de studio in Wassenaar werd door de bezetter overgenomen, zodat beide studio’s in die periode alleen Duitse producties zouden maken. Aan het einde van de oorlog werd het complex in Wassenaar gebombardeerd, waarna het niet meer in gebruik werd genomen. De leeggeroofde studio’s in Amsterdam heropenden daarentegen als stichting van de Nederlandse Bioscoopbond in 1948. In dit kader werd in de ‘doos’ op het dak een nasynchronisatieruimte ingericht. Tot in de jaren 80 werden in de studio’s internationale en Nederlandse films geproduceerd. Tegenwoordig worden de studio’s geëxploiteerd voor reclameopnames en evenementen.
Duivendrechtsekade 83-87, exterieur Cinetone Filmstudio's, hoofdingang met portier. | Foto: atelier J. Merkelbach (1946-1948), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (B00000002811).
Erfgoed in al zijn facetten
Samen vormen de gebouwen aan het eind van de Duivendrechtsekade een bijzonder ensemble. Ze hebben een gezamenlijke oorsprong in het begin van de twintigste eeuw als onderdeel van de etherische oliefabriek Oranje, maar hebben zich daarna in twee compleet verschillende richtingen ontwikkeld. Het pand op huisnummer 90 is sinds de jaren 20 een verffabriek en qua uiterlijk nog compleet gaaf. Daartegenover is het Cinetonecomplex in verband met zijn nieuwe functie sterk verbouwd, waardoor de oorspronkelijke architectuur wat minder herkenbaar is. Wat het bijzonder maakt, is zijn unieke geschiedenis als één van de eerste filmstudio’s en – mede vanwege zijn vooroplopende rol in de productie van Nederlandse geluidsfilms en de doorstart na de Tweede Wereldoorlog – belangrijkste studio’s van Nederland. Tot de nationale (film-)geschiedenis horen ook de verwevenheid van de studio’s met diverse Joodse persoonlijkheden aan de ene kant en de Duitse bezetter aan de andere kant.
Gebouw van het verfbedrijf Neverlak aan de Duivendrechtsekade 90. | Foto: Monumenten en Archeologie, 2022.
Erfgoed van de Week
In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Twitter @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Jolande Kirschbaum.
Bannerfoto: Het huidige ‘Amsterdam studio’s’-complex in het voormalige hoofdgebouw van de Oranjefabriek (Duivendrechtsekade 85) en bijbehorend woonhuis (Duivendrechtsekade 83). | Foto: Monumenten en Archeologie (2022).
Benieuwd naar meer foto’s van Cinetone? Bekijk ze op de beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam. Je vindt er onder andere foto’s van het filmlab, de grimeerstudio, het naaiatelier, de projectiekamer en nog veel meer!
Header afbeelding: Het huidige ‘Amsterdam studio’s’-complex in het voormalige hoofdgebouw van de Oranjefabriek (Duivendrechtsekade 85) en bijbehorend woonhuis (Duivendrechtsekade 83). | Foto: Monumenten en Archeologie (2022).
Icon afbeelding: Het huidige ‘Amsterdam studio’s’-complex in het voormalige hoofdgebouw van de Oranjefabriek (Duivendrechtsekade 85) en bijbehorend woonhuis (Duivendrechtsekade 83). | Foto: Monumenten en Archeologie (2022).
