Foto van het schip ‘Norma Flensburg’ in het Oosterdok, november 1894. Rechts is op de achtergrond de Sluisdeurenloods zichtbaar. | Foto: Jacob Olie, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (10019A000398).
Wijken voor IJ-tunnel
De Sluisdeurenloods werd tussen 1881 en 1893 gebouwd als overdekte werkplaats voor de vervaardiging en reparatie van sluisdeuren. De loods was gelegen aan het Oosterdok, een omdijkte binnenhaven aan de zuidzijde van het IJ, die tussen 1829 en 1832 werd aangelegd om verzanding van de vaargeul tegen te gaan en daarmee de haven bereikbaar te houden voor het scheepvaartverkeer. Het terrein was vanaf het eind van de negentiende eeuw in gebruik als werf. Op het terrein stonden loodsen en dienstwoningen voor haven- en spoorwegpersoneel. Eén van de loodsen op deze werf was de Sluisdeurenloods.
Uitsnede van een luchtfoto van het Oosterdok van mei 1939. In het midden de loods. | Foto: Fototechnisch- en Cartografisch Bedrijf KLM, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (A04139000584).
Vanaf 1956 moest een groot deel van de bebouwing op dit terrein wijken voor de IJ-tunnel, omdat het tracé van de nieuw te bouwen autotunnel dwars over het terrein liep. Ook het stuk grond waar de Sluisdeurenloods op stond werd afgegraven. Ten oosten van de verkleinde landtong werd extra land aangeplempt. In 1957 werd de gedemonteerde loods vervolgens 125 meter verder herbouwd op het nieuwe stuk grond. Een mooi staaltje van hergebruik!
Aanzicht oostgevel, dwarsdoorsnede, plattegrond en aanzicht noord- en zuidgevel, bestaande toestand (voor de verplaatsing), vermoedelijk uit 1956. | Bron: Centraal Tekeningen Archief, Stadsarchief Amsterdam (38342-1).
Demontage en herbouw
De loods had oorspronkelijk aan de zuidzijde een open kopgevel, zodat de sluisdeuren direct vanuit de loods via een hellingbaan op de dekschuiten in het Oosterdok konden worden getransporteerd. Ook de oostelijke langsgevel was aanvankelijk open uitgevoerd. Dat veranderde ergens voor 1952, toen de twee open loodszijden afgesloten werden met een wandbeschot. De zuidelijke kopgevel kreeg daarbij uitneembare schotten zodat de sluisdeuren aan de onderzijde nog konden worden uitgereden.
Foto van het nieuwe kantoor van de afdeling Haven- en Waterwerken kort na oplevering in september 1957. Rechts van het nieuwe kantoor staan een houten gebouwtje met een tekenzaal en de verplaatste Sluisdeurenloods. | Foto: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (10009A004792).
In 1957 werd de Sluisdeurenloods vanwege de bouw van de IJ-tunnel gedemonteerd en vervolgens in licht afwijkende vorm herbouwd. Bij de verplaatsing werd de loods in zijn geheel een kwartslag tegen de klok in gedraaid. De oude houten draagconstructie uit 1881-1893 werd daarbij herplaatst op een nieuwe betonnen onderbouw. Net als bij de oude locatie werd ook op de nieuwe locatie een smalspoor aangelegd voor het transport van de sluisdeuren op lorries. Dit spoor liep door tot in de betonnen binnenvloer. Voor de daglichttoetreding kwam er in de nok van het dak een draadglazen lichtstraat.
Dat de Sluisdeurenloods in 1957 ondanks zijn ouderdom in zijn geheel werd herplaatst, geeft aan dat de loods goed functioneerde en onderschrijft het belang dat het stadsbestuur hechtte aan zijn waterbouwkundige werken en het onderhoud ervan. Op een gegeven moment is de oorspronkelijke functie van de loods verloren gegaan, waarna de loods door de gemeente voor opslag werd gebruikt. In 2015 kwam er een nieuwe functie in. De groen geschilderde vensters en sluisdeuren kregen een witte kleur en het pannendak werd van het opschrift Mediamatic voorzien.
Noord- en westgevel. | Foto: Monumenten en Archeologie (2016).
Hergebruik van een bijzonder relict
Voor zover bekend bleef van de negentiende-eeuwse, in hout uitgevoerde havenbebouwing alleen de Sluisdeurenloods en Levantkade 45 bewaard. Het laatstgenoemde gebouw staat op het KNSM-eiland (voorheen IJ-eiland) en kwam in 1899-1900 tot stand als een langgerekte houten loods, uitgevoerd naar ontwerp van de Dienst der Publieke Werken. Intussen zijn de muren van Levantkade 45 vervangen door baksteen en is het gebouw voor de helft ingekort. De nog altijd volledig houten Sluisdeurenloods is daarmee in Amsterdam enig in zijn soort. In die zin is het een bijzonder overblijfsel dat herinnert aan de industriële havengeschiedenis van de stad Amsterdam. Sinds 2015 is in de loods Mediamatic gehuisvest, een culturele instelling die lezingen, workshops en kunstprojecten op het gebied van natuur en biotechnologie in een sterk internationaal netwerk organiseert. Daarmee is een nieuwe invulling gegeven aan de loods. En zo is dit weer een geslaagd voorbeeld van hergebruik van een monument.
De Sluisdeurenloods gezien vanaf de tijdelijke brug naar het Marineterrein. | Foto: Monumenten en Archeologie (2022).
Erfgoed van de Week
In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Twitter @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Ellen van Kessel en David Derksen.
Bannerfoto: De Sluisdeurenloods gezien vanaf de tijdelijke brug naar het Marineterrein. | Foto: Monumenten en Archeologie (2022).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Monument
Op 25 oktober 2022 heeft het Dagelijks Bestuur van stadsdeel Centrum besloten om de Sluisdeurenloods aan de Dijksgracht 6 aan te wijzen als gemeentelijk monument.
Eerder verschenen
We schreven dit jaar al vaker over nieuw aangewezen monumenten. Lees de artikelen hieronder terug.