(dit artikel is onderdeel van de Tech Radar 2024)
Kunstmatige intelligentie, ofwel artificial intelligence (AI) komt bewust en onbewust veel meer voor in het dagelijkse leven mensen zelf vaak doorhebben. Met behulp van AI is een computer in staat om cognitieve functies uit te voeren zoals: waarnemen, leren, redeneren, problemen oplossen, voorspellen en live interacteren. Er zijn diverse voorbeelden waar AI wordt gebruikt: zelfrijdende auto’s, zoekmachines, robotstofzuigers en ook in je camera en spraakassistentie op je smartphone.
AI is een bundel technologieën die bestaat uit een combinatie van data, algoritmes en rekenkracht. Een algoritme is een reeks van instructies die kan leiden tot een bepaald resultaat. De aanbevelingen die je krijgt nadat je bijvoorbeeld een kledingstuk online koopt, zijn gebaseerd op een model dat door middel van een algoritme geleerd is vanuit de data. De aanbeveling is dus gebaseerd op je persoonlijke data en zijn berekend door een algoritme.
Aan de hand van jouw koopgedrag leert de website waar jouw interesses liggen en welke kleding bij jou zal passen, op basis van eerdere aankopen. Om deze aanbevelingen te doen, is er data nodig. In dit geval jouw eigen koopgedrag én dat van anderen, die bijvoorbeeld ongeveer even oud zijn of ook van gele jurkjes houden. Data is de motor achter de werking van AI. Door een data-analyse met meer data kan het algoritme specifiekere en betere aanbevelingen doen.
AI zit op het moment in een stroomversnelling. Tekstgenerators als ChatGPT en beeldgenerators als Midjourney en DALL-E waren het afgelopen jaar vooral erg vaak in het nieuws. De verwevenheid met AI in ons dagelijks leven is ontstaan doordat het gebruik van AI-processen werk efficiënter maakt en uit handen neemt wat repetitief is en veelal gezien wordt als saai. De groeispurt die AI heeft doorgemaakt komt door de volgende zaken:
- AI modellen hebben zich over een periode enorm ontwikkeld
- De bak aan data die al ligt en gebruikt wordt om algoritmen te trainen is groot
- De verbetering in werking en het opslaan van deze data wordt gedaan tegen redelijk lage tarieven
Voor de gemeente Amsterdam heeft het gebruik van AI zonder meer voordelen. Door inzet van AI op het gebied van afval, toezicht, handhaving en logistiek kan de stad efficiënter en duurzamer ingericht worden. Voorbeelden hiervan zijn slimme detectie op (illegale) containers in de stad, het detecteren van scheefliggende stoeptegels en verkeersstromen die beter geregeld worden.
Maar AI heeft ook een keerzijde die uitdagingen met zich meebrengt. Het gebruik van AI kan consequenties hebben voor een aantal grondrechten. AI-systemen maken meestal gebruik van machine learning, dit zorgt ervoor dat de technologie capabel is om zichzelf op basis van data-analyse door te ontwikkelen. AI systemen leren patronen te vinden en meestal ook om op basis daarvan te classificeren. Een classificatie is nog geen automatische beslissing, maar in de praktijk wordt wel vaak die stap gemaakt. Daardoor hebben deze systemen als ware geen menselijke handelingen meer nodig om een beslissing te maken.
De inzet van AI met al een bevooroordeelde basis kan leiden tot discriminatie, privacy inbreuk of misbruik van persoonsgegevens. In principe kan je zeggen dat alle AI op een manier biased is, gezien AI op data wordt ontwikkeld. Deze data weerspiegelt onze cultuur en hoe wij de maatschappij en haar systemen inrichten. Een biased AI-systeem kan bevolkingsgroepen uitsluiten of juist bevoordelen. Dit kan gebeuren bij een sollicitatieprocedure waarbij een AI-systeem de voorprocedure doet. Gelukkig worden er daarom op Europees een nationaal gebied strategische kaders gevormd zodat de grondrechten beschermd worden.
Binnen AI wordt er onderscheid gemaakt tussen zwakke en sterke AI. Zwakke AI is een meer stapsgewijs proces en zit vast aan een bepaalde structuur van regels. Een voorbeeld hiervan is het nakijken van een factuur, deze is aan een bepaalde regelset gebonden. Bij sterke AI kan de software redeneren en problemen oplossen, op een zo menselijk mogelijke manier.
Zwakke AI
Bij zwakke AI (ofwel narrow AI) is de beperking dat het systeem intelligent lijkt, maar het niet is. Een voorbeeld hiervan is ChatGPT, dat in de praktijk een statistisch taalmodel is die op basis van eerdere teksten zinnen vormt. Je zou dit intelligent kunnen noemen, maar het begrip of bewustzijn van de taal ontbreekt. Op het moment maken wij gebruik van deze zwakke AI-vorm, maar door snelle ontwikkelingen zal het in de toekomst eventueel kunnen leiden tot een ontwikkeling van sterke AI.
Sterke AI
Sterke AI maakt gebruik van software die zelfstandig oplossingen kan vinden en problemen detecteert. In theorie is het daarbij mogelijk dat het systeem een eigen bewustzijn creëert en daarmee een eigen identiteit. Dit lijkt nog altijd science fiction en onwerkelijk. De intelligentie van de software zal dan op die van een mens gebaseerd zijn, of deze ontwikkelt zich op een niet-menselijke manier, waar wij nog minder vat op kunnen krijgen. Fictieve voorbeelden zijn te zien in films als iRobot, The Terminator en The Matrix. Op het moment is het nog niet mogelijk om sterke AI te bouwen.
Wel is het belangrijk om hierbij stil te staan, want wat als dit moment er wel komt? Het is niet altijd duidelijk te herleiden hoe AI-systemen tot beslissingen komen. Als maatschappij is het van belang om met elkaar in gesprek te blijven over wat AI-systemen wel of niet moeten doen, zodat wij hier weloverwogen beslissingen over kunnen nemen.
Kritische reflectie
Hoe kun je een systeem volledig vertrouwen als de beslissingen van AI nog niet geheel duidelijk zijn? En wie is verantwoordelijk als ze ongewenste consequenties hebben? Moeten wij deze black box niet eerst beter doorgronden voordat we ons laten overspoelen met nieuwe AI-systemen? En hoeveel impact heeft het grote data(ver)gebruik op onze planeet? AI-systemen worden draaiende gehouden door mensen, grondstoffen en opslag. Dat leidt tot vele vraagstukken en ethische dilemma’s.