De financiële crisis van 2008/2009 kwam hard aan in Sardinië. De economie van het eiland, sterk afhankelijk van toerisme en kleine bedrijven, werd hard getroffen. Werkloosheid steeg (tot wel 50% onder jongeren), banken leenden nauwelijks geld uit, en veel lokale bedrijven dreigden failliet te gaan. Zowel de overheid als de (financiële) markt faalden en leken de oplossing niet te hebben. Daarom besloot een vriendengroep uit het zuidelijke dorp Serramanna zelf actie te ondernemen.
“In Sardinië was het sociale weefsel vernietigd. En wij begonnen met breien. [...] De andere optie was: we wachten op een wereldwijde systeemverandering.” - Giuseppe Littera (mede-oprichter Sardex)
Gabriele en Giuseppe Littera, Franco Contu, Carlo Mancosu, en Piero Sanna kwamen na hun studie terug op het eiland waar ze opgroeiden. Geïnspireerd door voorbeelden van lokale geldsystemen in Engeland en Zwitserland, ontwikkelden ze een visie om de lokale economie tot leven te brengen zonder afhankelijk te zijn van traditionele banken of de overheid in Rome. Na een bezoek aan Basel om te leren over de WIR – een complementair krediet systeem gestart in 1934– zagen ze de kans om een ander soort geld te creëren voor een meer coöperatieve economie.
De vijf vrienden besloten een lokaal betaalsysteem te ontwikkelen dat bedrijven in staat zou stellen met elkaar te handelen zonder de beperkingen van het tekort aan instromende euro’s. In 2009 richtten ze Sardex op, een mutual credit (onderling krediet) systeem, waarbij bedrijven goederen en diensten konden verhandelen in Sardex-eenheden in plaats van euro's (1 Sardex = 1 euro). Het doel was om een gesloten kringloopsysteem te creëren – Sardex kan niet worden omgeruild voor normale euro’s – dat de lokale economie zou versterken en bedrijven zou helpen overleven en bloeien.“Toen Sardex voor het eerst aan mij werd uitgelegd, vond ik het het makkelijkst om het te zien als een eenvoudig portret van menselijke relaties. Geld wordt informatie, maar bovenal is geld [hier] een systeem van rechten en plichten. Vanaf het moment dat ik iets van een gemeenschap neem — zoals het geval is bij Sardex — heb ik een schuld tegenover die gemeenschap; wanneer ik die schuld aflos, heb ik gegeven wat ik heb ontvangen. Het is iets moois.” - Carlo Mancosu (mede-oprichter Sardex)
Het systeem werkt op een onconventionele manier: er is geen bank die Sardex uitgeeft, en ook geen algoritme dat digitale munten creëert. In plaats daarvan krijgen deelnemende bedrijven, na een evaluatie van wat ze te bieden hebben, een bepaalde ruimte om rood te staan op hun Sardex rekening: om krediet te krijgen dus. De evaluatie zorgt ervoor dat dit krediet alleen verstrekt wordt als het bedrijf ook iets waardevols kan toevoegen aan het netwerk.
Belangrijk is dat er geen rente berekend wordt op de kredieten: Sardex is puur een ruilmiddel, geen object voor speculatie of instrument om geld mee te verdienen door het verstrekken van krediet. Hierdoor kent het veel gelijkenis met de principes van Islamitische Financiering, waar rente rekenen niet is toegestaan, en er meer focus ligt op risico delen (in een latere blog meer over Islamitische financiering). Het rentevrije krediet is toegankelijker voor ondernemers die bij traditionele banken geen (betaalbare) lening kunnen krijgen, en verkleint zo de schuldenlast en de groeidwang van de lokale economie.
“In het circuit heb je een schuldenaar die zijn schuld niet ziet toenemen maar wel schuldeisers vindt die willen uitgeven. Dit zou een natuurlijk onderdeel van de markt moeten zijn." - Gabrielle Littera (mede-oprichter Sardex)
De deelnemers betalen een jaarlijkse contributie van tussen de €200 en €3.000, afhankelijk van hun omvang. Dit geld werd voornamelijk gebruikt voor de inzet van brokers, ofwel netwerk-makelaars. Zij speelden een cruciale rol in het succes van Sardex. Ze waren verantwoordelijk voor het rekruteren van nieuwe leden, het begeleiden van bedrijven in het gebruik van het systeem, en het matchen van vraag en aanbod binnen het netwerk. In feite fungeerde de groep brokers als marketing en acquisitie medewerkers voor iedere Sardex gebruiker. Deze persoonlijke benadering en ondersteuning waren essentieel om het vertrouwen in het systeem te vestigen en te behouden.
“Soms belt mijn makelaar me en zegt: ‘Kijk, dit-en-dit bedrijf is toegetreden tot Sardex, heb je het gemerkt?’ Ik ben een oplettende ondernemer, maar ik kan de 4.000 leden niet in de gaten houden om te zien wie is toegetreden en wie is vertrokken. Dit stelt me in staat om tijd te besparen, mijn kennisnetwerk uit te breiden en geld te besparen. [...] De makelaarsdienst is cruciaal en fundamenteel binnen het netwerk..” – ondernemer in het Sardex netwerk
Het resultaat: het terugbetalingspercentage van Sardex-kredieten was 68% hoger dan van normale euro-kredieten bij traditionele banken. Dit kwam mede door het gebrek aan rentekosten, maar voornamelijk vanwege de extra klanten en omzet die het netwerk opleverde voor de deelnemende bedrijven. Door het Sardex netwerk verdienden deelnemende bedrijven gemiddeld 10 tot 25 duizend euro extra per jaar tussen 2013 en 2019. Vanwege de situatie in Sardinië, met veel werkloosheid en overcapaciteit bij bedrijven, kon de Sardex binnen enkele jaren uitgroeien tot een netwerk van honderden bedrijven en organisaties. Waar in 2011 ongeveer 450 bedrijven deelnamen, groeide dit aantal naar 4.000 in 2017, en is het inmiddels de 10.000 deelnemers gepasseerd, aangevuld met meer dan 100.000 consumenten.
Deze consumenten konden zelf geen Sardex aankopen of omruilen voor hun euro’s, maar verdienden Sardex door met normale euro’s te betalen bij bedrijven uit het netwerk; een soort loyalty-bonus. Dit creëerde een levendig ecosysteem waarin geld lokaal bleef circuleren, bedrijven konden groeien, en werkgelegenheid werd gestimuleerd. In 2019 groeide het totale transactievolume tot boven de 500 miljoen. Inmiddels worden er meer aanmeldingen afgewezen dan toegelaten, om de balans in het netwerk te bewaren.
Toen Covid in 2020 de economie (wederom) een grote klap gaf, kon het netwerk nogmaals haar waarde bewijzen. Het team ontwikkelde een speciaal lidmaatschap voor deelnemers die na Covid wilden toetreden tot het netwerk, waardoor zij direct toegang hadden tot liquiditeit (in de vorm van het Sardex-krediet, tot 5.000) en een actief commercieel netwerk. Pas in juni hoefden zij hun lidmaatschap te betalen. Voor oudere leden werden alle schulden opgeschort tot het eind van het jaar, waardoor velen een eventuele sluiting konden vermijden.
Een van de bijzondere gevolgen van het succes van dit systeem is dat de deelnemers op een andere manier zijn gaan kijken naar geld en economie. De ‘economie’ werd ineens weer iets tastbaars, iets herkenbaars, een netwerk van onderlinge relaties gekenmerkt door wederkerigheid. Men weet dat Sardex deelnemers te vertrouwen zijn, en ook hun steentje bijdragen aan de lokale gemeenschap. Geld was geen doel op zichzelf binnen het netwerk, maar simpelweg een smeermiddel; een infrastructuur om de onderlinge relaties vorm te geven, en nieuwe banden te smeden.
De ervaring met Sardex suggereert dat een markt die uitsluitend de (lokale) reële economie bemiddelt en de financiële economie uitsluit, economische duurzaamheid kan bieden door het ondersteunen van het mkb, een schild kan bieden tegen de nadelige effecten van financiële crises, en de fetisjering van geld kan tegengaan, door zich te wortelen in een sociale constructie binnen een gecontroleerde omgeving van wederzijdse verantwoordelijkheid, solidariteit en vertrouwen. – Dini & Kioupkiolis, 2019
Ondanks het ogenschijnlijk revolutionaire potentieel, is het expliciet niet de bedoeling van de Sardex-oprichters om de strijd aan te gaan met de nationale bank van Italië, of een bepaalde politieke stroming. Het systeem is en blijft complementair, en transacties kunnen ook deels in Sardex, deels in euro’s gedaan worden, waar ook de BTW gewoon in euro’s wordt betaald. Zoals oprichter Giuseppe het verwoordde: “We hebben het netwerk als politiek-agnostisch ontwikkeld. We don't give a shit of je van links, rechts, Noord of Zuid komt.”
Deze positionering heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de grootschalige acceptatie van Sardex op het eiland. Daarbij is het belangrijk te benadrukken dat de economische (werkloosheid en overcapaciteit) en culturele (hoge saamhorigheid, eiland-cultuur) context cruciaal waren voor het slagen van Sardex. In Nederland is de situatie wezenlijk anders: er is geen economische crisis, en de arbeidsmarkt is juist erg krap. Maar betekent dit dat we moeten wachten tot de volgende acute crisis voordat we zelf actie ondernemen? Of moeten we juist ons dak bouwen nu de zon schijnt?
In een tijd van geopolitieke en ecologische onzekerheid ligt economische kwetsbaarheid altijd op de loer. Het verhaal van Sardex toont de onwaarschijnlijke potentie van een lokale gemeenschap om economische weerbaarheid en solidariteit te cultiveren door het herontwerpen van de geld-infrastructuur. Ik hoop dat deze les niet onopgemerkt zal blijven.
In deze reeks blogs ga ik dieper in op verschillende aspecten van huidige ‘lokaal geld’ projecten in Amsterdam en daarbuiten. Ook behandel ik de geschiedenis, het heden en de toekomst van verschillende lokale geldsoorten in de wereld. Vragen of suggesties? Stuur dan een mail naar t.siderius@amsterdam.nl, of reageer in de comments.
Bronnen:
Websites en artikelen:
Officiele website Sardex: https://www.sardexpay.net/
WIR: https://patternsofcommoning.org/wir-currency-reinventing-social-exchange/
DW.com: Sardex a model B2B credit club – DW – 06/03/2016
The Sardex Factor: https://www.ft.com/content/cf875d9a-5be6-11e5-a28b-50226830d644
STRO over Sardex tijdens Covid: Sardex, regionale munt en steunpilaar tegen Covid | Socialtrade
Islamitische financiering:
https://www.bankofengland.co.uk/explainers/what-is-islamic-finance
https://mena.nl/artikel/de-4-principes-van-islamitisch-financieren/
Academische bronnen:
The Sardex Experience: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-658-28533-3_3
Littera G, Sartori L, Dini P, Antoniadis P (2014) From an idea to a scalable working model: merging economic benefits with socialvalues in Sardex. In: Inaugural WINIR Conference, 11-14 September 2014, Greenwich, London, UK. http://eprints.lse.ac.uk/59406
Sartori L, Dini P (2016) From complementary currency to institution: a micro-macro study of the Sardex mutual credit system.Stato e Mercato: Quadrimestrale di Analisi Dei Meccanismi e Delle Istituzioni Sociali, Politiche ed economiche, 107. pp 273–304. https://doi.org/10.1425/84070
Bazzani, G (2020) When money changes society. Springer Fachmedien Wiesbaden, Wiesbaden. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-658-28533-3_5#ref-CR49
Dini P, Kioupkiolis A (2019) The alter-politics of complementary currencies: the case of Sardex. Cogent Soc Sci 5:1646625. https://doi.org/10.1080/23311886.2019.1646625
Ricucci & Moiso (2017): https://www.rivisteweb.it/doi/10.1424/97776
Martín, E. B. (2024). Remaking money for a sustainable future: Money Commons. Policy Press.: https://library.oapen.org/handle/20.500.12657/89799
Toxopeus, H., & ARKEL, H. V. (2014). Een @nder soort geld. Helpt economie, milieu en euro, Van Arkel, Utrecht.
Van Arkel, H (2021). De Koop Lokaal Booster. Van Arkel, Utrecht