Toespraken Burgemeester van Amsterdam - 2018

Het was gisteren 10 jaar geleden dat Spinoza op het Waterlooplein zijn standbeeld kreeg.

Hiermee omarmde het stadsbestuur, mede op aandringen van de Amsterdamse Spinoza Kring,  de zeventiende-eeuwse wijsgeer als boegbeeld van Amsterdam.

De belangrijkste reden is dat Spinoza in de woorden van de historicus Jonathan Israël de eerste grote filosoof in de geschiedenis is  ‘die systematisch de voordelen toonde die de mensen ondervinden van democratie, volledige tolerantie en individuele vrijheid, als ook van de principes van gelijkheid en van vrijheid van denken, spreken en drukpers’.

Zijn opvattingen over vrijheid, de verhouding tussen individu en staat, en zijn eigen leven kunnen ons helpen in ons denken over de stad, om meer precies te zijn over de toekomst van Amsterdam.

Ik destilleer drie elementen uit het werk en leven van Spinoza die van grote waarde zijn voor Amsterdam van nu. Het eerste noem ik ‘sociaal individualisme’, het tweede lokaal patriottisme en als derde zie ik bij Spinoza de overtuiging dat de stad een plek van hoop is.

1. Sociaal individualisme

Op de sokkel van het standbeeld staat dat het doel van de staat de vrijheid is. Spinoza schreef daarnaast ook dat vrijheid een voorwaarde was om vreedzaam te kunnen samenleven. Vrijheid als voorwaarde en als doel, kan alleen bereikt worden via de rede, via een gedeeld en beargumenteerd idee van het goede leven en via het verantwoordelijkheidsbesef van individuen. Spinoza spreekt ons, met andere woorden, hij spreekt ons aan als individu en plaatst het individu ook centraal, zonder deze van zijn sociale verlangens en verantwoordelijkheden te ontdoen. Sociaal individualisme betekent de redelijke notie te omarmen dat we veiliger zijn, sterker staan en daardoor ook vrijer zijn als we ons verenigen in een vreedzaam verband. Voor de staat, die de vrijheid als doel heeft, betekent dit dat ze niet nodeloos moraliseert, maar wel een beroep mag doen op het verantwoordelijkheidsbesef van mensen om een samenleving mogelijk te maken en te bewaken. Sociaal individualisme vergt van bestuurders dat zij terughoudend zijn, niet in hun idealen, maar in de instrumenten om die idealen te bereiken. Aan de andere kant moet de overheid er wel actief aan bijdragen dat mensen zich ook als individu kunnen ontwikkelen. Armoede en schulden staan dat in de weg, net als racisme en discriminatie.

1. Stedelijk patriottisme

Vrijheid heeft een vorm nodig. Als alles vloeibaar wordt, door bijvoorbeeld globalisering, flexibilisering en digitalisering, dan dreigt onvrijheid zoals Paul Scheffer in het mooie essay ‘de vrijheid van de grens’ liet zien. Sinds lang geldt de natiestaat als de plaats waar vrijheid vorm krijgt en waaraan individuen zich verbinden en samen een gemeenschap vormen.  De natiestaat is sinds de negentiende eeuw dan ook een ‘verbeelde gemeenschap’ geworden, zoals de beroemde historicus Benedict Anderson schreef, waarin mensen van verschillende geloven, sociale geledingen en politieke oriëntaties zich met elkaar verbonden kunnen voelen.

De identificatie met de natiestaat kent in de 21e eeuw echter grote beperkingen.

Als eerste lukt het de natiestaat steeds minder om de belofte van gemeenschapsvorming en onderlinge verbondenheid waar te maken. De economie is gemondialiseerd, de staat deelt haar macht met andere staten in het Europees project en heeft, meer recent, ook taken en bevoegdheden naar gemeentes overgeheveld, overigens meestal zonder het daarbij behorende budget.

Als tweede zien we dat het politieke en maatschappelijke debat op nationaal niveau gevangen zit tussen populisme dat elk compromis als teken van zwakte ziet en technocratisch beheer waarin werkelijke maatschappelijke verandering wordt beschouwd als onbeheersbaar en dus onwenselijk. Dit geeft politieke impasses, beleidsmatige inertie en een zich gemakkelijk spreidend gevoel van hopeloosheid dat de samenleving zich niet kan verbeteren.

Als een gevolg hiervan krijgt de nationale identiteit in toenemende mate nostalgische en statische trekken. De natiestaat wordt voorgesteld als een dominante cultuur, of erger, etniciteit, met een vaste set onveranderlijke tradities en symbolen die dreigen teloor te gaan. Daarmee is de natiestaat minder de mal waarin vrijheid gegoten kan worden en wordt het een voertuig voor etnisch nationalisme, zoals de Franse president Emanuel Macron tijdens de herdenking van de Eerste Wereldoorlog memoreerde. Niet voor niets verwerpt hij nationalisme ten gunste van patriottisme waarmee hij aansluit bij de Amerikaanse traditie.

Interessant aan patriottisme is dat het niet rechtstreeks is verbonden aan de natiestaat en daarmee exclusief voorbehouden aan de inwoners maar aan waarden en idealen. Een patriot kan bijvoorbeeld houden van zijn land, juist omdat dat land het vermogen heeft vreemdelingen op te nemen. Hij kan trots zijn op zijn land omdat het wordt gerespecteerd en gewaardeerd door een internationale gemeenschap. Of zoals de verzetsheld Van Randwijk ooit, in een beroemd protest tegen de koloniale oorlog in Indonesië, zijn patriottisme verwoordde: ‘Mijn natie is geen door bestaansdrang en machtsdrift bijeengedreven horde, maar een in recht en menselijkheid gewortelde gemeenschap’.

Dit jaar verscheen een boek van de historicus Maarten Prak met de titel Citizens Without Nations. Hij toont hierin aan dat lang voordat burgerschap werd gekoppeld aan het negentiende-eeuwse project van de natiestaat er stedelijk burgerschap bestond dat was geworteld in instituties zoals gilden, schutterijen en charitatieve instellingen die een middenveld vormden tussen staat en markt. (overigens was Spinoza als Jood van veel van de instituties uitgesloten)

Volgens Prak is deze traditie van stedelijk burgerschap een bron van inspiratie en de moeite waard om te laten herleven. Niet om het burgerschap van de natiestaat te vervangen, maar wel om de noodzakelijke aanvulling te bieden op het verlangen naar gemeenschapsvorming. En Amsterdam lijkt zich te lenen voor lokaal patriottisme omdat de stad, zoals Spinoza het verwoordde ‘[…] tot haar eigen sterke groei en tot bewondering van alle naties de vruchten van deze vrijheid plukt. In deze bloeiende staat en voortreffelijke stad immers leven alle mogelijke mensen van iedere natie en geloofsrichting met de grootste eendracht samen […] Geen enkel geloof is zo gehaat dat zijn aanhangers niet onder bescherming staan van het openbaar gezag, mits ze niemand schade berokkenen, een ieder het zijne geven en eerzaam leven.’

1. De stad als plek van hoop

Nu zie ik enkele doorgewinterde Spinozakenners de wenkbrauwen fronsen. Ik hoor u denken: Spinoza stelt toch duidelijk dat alles door de natuurwetten, de oneindige reeks van oorzaak en gevolg vast ligt? Hij heeft aan maakbaarheid toch een broertje dood? En had hij niet een grote hekel aan de filosofische wensdenkers die er niet in slagen, en ik citeer uit de Staatkundige Verhandeling: ‘om een politiek te bedenken waar we iets aan hebben’, maar die ‘enkel goed is om in Utopia of in een poëtische gouden eeuw in te voeren, waar men er overigens allerminst behoefte aan heeft’.

Dat moge zo zijn. Zijn liefde voor Amsterdam, zo hoog als hij opgeeft van de stad, verraadt dat hij wel degelijk de overtuiging draagt dat een vreedzame en beschaafde samenleving zich kan vormen, waarin het doel van de staat de vrijheid voor alle individuele burgers is. Allicht zou Spinoza geen aanhanger zijn van bureaucratisch blauwdrukdenken maar wel van de ‘eendrachtige samenwerking’ van heel verschillende individuen, organisaties en de staat.

En aan Amsterdammers zal het niet liggen. Er zijn de talloze burgerinitiatieven van inwoners die die veiligheid willen vergroten, die samen voor meer groen willen zorgen of aan energiebesparing doen. Denk bijvoorbeeld aan Boost in Amsterdam oost, waar vluchtelingen taallessen krijgen en op weg worden geholpen. Of de Moeders tegen afpersingen in Zuidoost, The Black Archives, jongerentheater De Gasten en IMC-Weekendschool waar ondernemers, wetenschappers en kunstenaars gastlessen geven aan dikwijls kwetsbare kinderen. Het zijn initiatieven in de traditie van Spinoza, gericht op vrijwording, op individualisering en op gemeenschapsvorming.

Het is niet allemaal goud dat er blinkt. Ook Spinoza wist al dat de situatie in Amsterdam helemaal niet zo rooskleurig was. Dat Joden weliswaar veel vrijheid hadden maar niet dezelfde rechten als de gereformeerden. Dat de overzeese handel die Amsterdam rijk maakte met roof en slavernij gepaard ging. Dat in het Rasphuis zijn geestverwant Adriaan Koerbagh na marteling was gestorven, enkel omdat hij zijn ideeën wilde publiceren.

Nu is het anders maar niet altijd beter. De postcodes van Amsterdam verraden nog armoede, rijkdom en kansen in het leven. Vanwege misdaad haasten mensen in diezelfde kwetsbare wijken zich ’s avonds over straat. En het vrije Amsterdam kent racisme en discriminatie, op geloof, kleur en sekse.

Vier eeuwen geleden beschreef Baruch Spinoza zijn geboortestad als het ideaal van de vrije samenleving. Hij was realistisch over de menselijke geneigdheid tot haat en intolerantie. Hij zag de verslechterende politieke situatie in de Republiek. Toch was hij ervan overtuigd dat vooruitgang mogelijk was en dat een stad waar mensen van alle nationaliteiten en overtuigingen samen kunnen leven de moeite waard is om na te streven. Hij was zelfs bereid risico’s te nemen voor dat ideaal.

Dat ideaal van een vrije stad waarin individuele burgers zich kunnen ontwikkelen is nog even fris als toen, en verdient patriottische verdediging. Die heb ik u zojuist gegeven.

Amsterdammers!

En ook ….. hoogwaardigheidsbekleders, Commissaris van de Koning, leden van de raad, voormalige burgemeesters, familie en vrienden.

‘Dank voor het hartelijk welkom dat u mij heet en voor het vertrouwen dat u mij schenkt. Vertrouwen is als een cadeau, iets waar je nooit aanspraak op hebt en altijd dankbaar voor moet zijn. Ik ben het en weet dat ik het vertrouwen de komende zes jaar iedere dag opnieuw waar moet maken’.

Dit zijn niet mijn openingswoorden maar die van Eberhard van der Laan, die hij hier acht jaar geleden - op 7 juli 2010 – uitsprak.

Ik heb ze gekozen omdat ik het niet beter zou kunnen zeggen.
En omdat ik hier niet zou willen beginnen door met een boogje om Eberhard heen te lopen. Dat kan ook helemaal niet.
Tijdens de herdenkingsdienst na zijn overlijden in oktober vorig jaar, zong Wende Snijders een ode aan Amsterdam. Die had ze speciaal voor Eberhard bestemd.

‘Jij bent mijn stad’ zong ze. Ze bedoelde daar Amsterdam mee. Maar ook de burgemeester.
Eberhard was aan het einde van zijn leven samengevallen met de stad. Als damsko-strijder, een beetje stout, en als voorbeeld van de lieve omgangsvormen die hij ons allemaal toewenste.
Je bent een uitzonderlijke bestuurder geworden, als je gezag alle verschillen en conflicten overstijgt en de Amsterdammers je ook als mens zo ruimhartig liefhebben.
Eberhard was uitzonderlijk.
Mevrouw Van der Laan, Femke, fijn dat je er bent.

Ik sta op de schouders van reuzen. Dat is een groot voorrecht …. maar voor u, meneer Van Thijn, meneer Cohen, best een gewicht om te torsen.
Het is een eer om u te mogen opvolgen.

En meneer Van Aartsen, Jozias. Ruim een half jaar geleden trof u een verdrietige stad, en een verdrietig stadhuis. Dat u Amsterdam in deze lastige tijd wilde helpen, terwijl u de pensioengerechtigde leeftijd toch wel – zo ongeveer - heeft bereikt, siert u.
Wij, Amsterdammers, hebben u leren kennen als vriendelijk, rechtstatelijk en onafhankelijk in politiek gewoel. U opereerde kalm en doortastend, en daardoor ook troostend, en wij zijn u daar veel dank voor verschuldigd.

Amsterdam groeit als kool.
Onze economie.
De werkgelegenheid.
In 2025 wonen er 70.000 mensen meer in de stad dan nu.
En in datzelfde jaar worden er 29 miljoen toeristen verwacht. Dat is 34% meer dan dit jaar.

De stad maakt de komende jaren een schaalsprong. Er komen nieuwe wijken bij, er worden wegen aangelegd. In de Houthavens, de Sluisbuurt en in het Centrum slingeren de hijskranen en wordt braakliggend terrein bewoonbaar gemaakt voor duizenden Amsterdammers.
Met de groei verandert de stad. Ons werelddorp, zoals we Amsterdam vaak noemen, wordt langzamerhand een wereldstad.
Verandering hoort bij Amsterdam. Onze stad heeft altijd meegedeind op de tijd, nieuwe groepen mensen een plek gegeven, maatschappelijke veranderingen en culturele nieuwigheden geabsorbeerd en nieuwe techniek – zoals ooit de boekdrukkunst en nu informatie- en datatechnologie - omarmd.

Tegelijk kan de spurt groeipijn geven, onze verhoudingen onder druk zetten en het wezen van onze stad aantasten.
Met het wezen van de stad bedoel ik niet de eigenwijsheid, de humor of de scheldkanonnades die o zo Amsterdams zijn …. als je bijvoorbeeld fietsend over de stoep iemand – heel per ongeluk – van zijn sokken rijdt.
En ik bedoel evenmin de altijd opgebroken straten, de files op de ring en naar de Cruijff-arena, de ergernissen over het parkeerbeleid, het gedrang bij de pont over het IJ of de oeverloze discussies die we met elkaar voeren over heel gewichtige zaken zoals de fietstunnel onder het Rijksmuseum.
Dat zijn hebbelijkheden die elke verandering overleven.

Het wezen van Amsterdam. Dat is de belofte van vrijheid. De belofte dat je hier in Amsterdam je geluk kan najagen, dat je je lot in eigen hand kan nemen.

Die belofte word je gedaan in de oude kroegen op de Zeedijk, die hoor je in de liederen op Keti-Koti over het breken van de ketenen, die zie je op de boten van de Pride, die lees je op de voorpagina van DeTelegraaf, de dag na een aanslag, als daar in de grootste chocoladeletters staat: ‘wij zwijgen nooit’.
Het was die belofte van vrijheid die de Portugese Joden die de vervolging en de geloofsdwang van de inquisitie ontvluchtten, naar onze stad dreef. Het is diezelfde vrijheid die de provo’s bevochten op conservatieve regenten en die onze stad ook nu nog zo aantrekkelijk maakt. Voor bedrijven én voor vluchtelingen. Voor cultuurminnaars en feestvierders. Voor gelovigen en ongelovigen, voor orthodoxen en vrijdenkers.

Als uw burgemeester beschouw ik het hoeden van vrijheid - hélpen die belofte voor alle Amsterdammers gestand te doen - als mijn eerste en grootste verantwoordelijkheid.

En dan zie ik drie grote opgaven.

1. Een half jaar geleden werd de 17-jarige Mohammed Bouchikhi doodgeschoten in het buurthuis op Wittenburg waar hij stage liep. De kogels waren niet voor hem bedoeld. Zijn vader zei later: ‘Amsterdam is een prachtige stad, het moet ook een veilige stad zijn’. De veel voorkomende criminaliteit daalt al jaren en dat is geweldig. Tegelijkertijd rukken de zware criminaliteit en de gewelddadige drugshandel op. Liquidaties, wapenhandel, het rekruteren van jongeren en aanslagen op onze vrije pers, zijn onacceptabel. Ze ondermijnen de vrede in onze gemeenschap en tasten onze vrijheid aan. Net als mijn voorganger en de waarnemend burgemeester zal ik hieraan voorrang geven. Aan bestrijding van misdaad, het vergroten van onze veiligheid en het handhaven van het recht.

1. Het is bijna zo ver. Op 21 juli nemen wij de Noord-Zuidlijn in gebruik. Dat wordt een feest dat we vieren met al die mensen die er zo lang en zo hard aan hebben gewerkt. Het wordt ook een feest omdat daarmee letterlijk een verbinding wordt gelegd tussen het noorden en het zuiden van de stad. Ondertussen kunnen we niet wegkijken van de onvrede die er ook is over de lijn. Onder de oudere en armere Noorderlingen die hun busverbindingen zien verdwijnen en denken niet te profiteren.
   Het is onvrede die je ook proeft in Nieuw-West, in delen van de Bijlmer of in oost, op de plekken waar mensen het gevoel hebben dat de welvaart van de stad aan hun neus voorbij gaat, dat ze telkens misgrijpen, dat ze de kans niet krijgen om vrij te worden en hun geluk na te jagen. Dat ze niet worden gehoord.
   Wat mij betreft is de opening van de Noord-Zuidlijn niet alleen de afsluiting van jaren werk maar ook het startsein voor een nieuwe verbintenis die we met elkaar aangaan, voor een gesprek dat we samen op gang brengen. Dat is ook waar u mij de komende tijd - en te beginnen morgenochtend in Noord - vaak zult vinden. In gesprek met die Amsterdammers die vinden dat er weinig naar ze wordt geluisterd, dat ze te weinig aan het woord komen.

1. Een paar weken geleden wachtte Dragqueen Monique de la Fressange op een taxi op de Prins Hendrikkade nadat ze een optreden had gegeven op de zeedijk. Drie mannen scholden haar uit en mishandelden haar.
   Dit staat niet op zichzelf.
   In de LHBTI-gemeenschap ervaart men minder tolerantie en acceptatie, en vaker agressie. In de Joodse gemeenschap vreest men het antisemitisme, in de moslimgemeenschap de haat tegen de islam. Zwarte Amsterdammers worden uitgescholden en nog veel te vaak benadeeld.
   Amsterdam is Amsterdam niet meer als je identiteit een hokje wordt waar je niet uit kan kruipen, als je wordt uitgescholden, uitgesloten en zelfs mishandeld omdat je anders bent.
   Of je nu een jonge transgender bent, een oude Joodse man met pijpenkrullen en hoed, een gesluierde vrouw, een Islamitische homoseksueel: de komende jaren zult u mij altijd aan de zijde vinden van al die mensen die vreedzaam het recht opeisen om anders, om zichzelf te mogen zijn - en tegenover degenen die hen dat willen beletten.

Nu onze stad groeit en verandert, is het belangrijk dat wij elkaar nieuwe verhalen vertellen. Dat we herinneringen verzamelen en onze geschiedenis verrijken. Van de Amerikaanse theoloog Brueggemann is de uitspraak: ‘Herinnering produceert hoop, zoals geheugenverlies wanhoop produceert‘.
In 2025 viert Amsterdam zijn 750ste verjaardag. Dat wordt een groot feest, waarin we onze stad vieren, en ons de grootse, vaak prachtige en soms zwarte geschiedenis van onze stad herinneren. Ik verheug me erop om in de aanloop daarnaar toe met zoveel mogelijk Amsterdammers na te denken over het wezen van Amsterdam, zijn historie en over onze gezamenlijke toekomst.

Als stadsbestuur maken wij de stad niet. Samen, het college en ik, kunnen wij wel de bondgenoten zijn van al die Amsterdammers die zoeken naar vrijheid, naar geluk. Die elke dag hopen, verlangen, soms teleurstellingen verwerken, doorgaan, herinneringen verzamelen en sporen in de stad achterlaten.

Het is een ongelooflijk voorrecht om Amsterdam en zijn inwoners als burgemeester te mogen dienen.

Ik ga mijn best doen.

……

En hiermee sluit ik de vergadering.