Toespraken Burgemeester van Amsterdam - 2019

“Gerechtigheid is als een trein die bijna altijd laat is”

Aan het woord is de Russische dichter en dissident Jevgeni Jevtoesjenko, die zijn leven lang met groot risico over vrijheid en menselijkheid schreef.

Op 29 november 2019 gingen de scholen dicht, de politie stond paraat.
En ineens was daar het vonnis van de krijgsraad in Suriname tegen president en voormalig legerleider Desi Bouterse.

De trein was laat.
Maar kwam.
En de veroordeling staat, als een onherroepelijke daad van rechtvaardigheid, gerechtigheid.

En als een klap in het gezicht van leugens, straffeloosheid en cynische machtspolitiek.

Het is 37 jaar geleden dat 15 vooraanstaande journalisten, vakbondsleiders, intellectuelen en soldaten door het militaire regime werden vastgezet, gemarteld en vermoord.

De jonge republiek Suriname liep in die decemberdagen een trauma op dat nog elke dag vers voelt.
Voor de nabestaanden.
Maar ook voor de mensen die betrokken en solidair zijn.
Voor iedereen voor wie straffeloosheid onaanvaardbaar is.

Want al die jaren leken de daders ermee weg te komen.
Een aantal verdachten overleed zonder berechting.
En de anderen zetten alles op alles om berechting te voorkomen.
Door een amnestiewet, door het proces stil te leggen omdat deze de staatsveiligheid in gevaar zou brengen. En door openlijke of – nog vaker - stille intimidatie.

Maar nu, na lange jaren van verdriet, frustratie, bovenmenselijk geduld en niet aflatende strijd, was er met recht een historische dag.
In de woorden van Eddy Wijngaarde, de broer van Frank: “Onze slachtoffers krijgen we ook met dit vonnis niet terug. Maar de rechtsorde, ons land, onze toekomst krijgt hierdoor wel een enorme boost.”

Vandaag zijn we met velen. In voorgaande jaren werd het gezelschap kleiner. Er was een harde kern die niets van zijn strijdbaarheid en volharding verloor.
U kwam hier om de doden te herdenken.
Om steun te zoeken bij elkaar en uw stem te laten horen tegen het onrecht dat u is aangedaan. Dat de Surinaamse samenleving is aangedaan.
Dat ons allen is aangedaan.

Amsterdam is nauw verbonden met Suriname.
Natuurlijk door onze gedeelde geschiedenis. Een pijnlijke geschiedenis van slavernij en onderdrukking. En door de grote invloed van Surinaamse Amsterdammers op onze stad.
Maar ook door de waarden die we delen.
Democratische waarden, zoals vrije verkiezingen en een onafhankelijke rechtspraak. En menselijke waarden, zoals respect, solidariteit en mededogen.

Daarom wil ik bij u zijn op deze historische herdenking, 37 jaar na dato. 37 Jaar nadat een aantal van u uw geliefden verloor.
Dat doe ik in het volle plichtsbesef dat als gerechtigheid een trein is die altijd laat komt, bestuurders, rechters en alle andere hoeders van de democratische rechtsorde de trein moeten voortduwen. Elke dag opnieuw.

Vandaag staan we hier net iets steviger dan andere jaren.
Iets hoopvoller.
Iets opgeruimder.
Omdat we weten dat gerechtigheid voor de 15 onschuldige slachtoffers en hun nabestaanden dichterbij komt.

Tot die tijd, en nog lang daarna, blijven we hun verhaal vertellen.
Aan de jongere generaties Surinamers, aan Amsterdammers met Surinaamse roots. Aan alle jongeren, zoals ik het vanochtend aan de ontbijttafel aan mijn dochter vertelde.
Dat er een nieuw hoofdstuk is geschreven in de geschiedenis van Suriname. En dat de rechter hoop heeft gebracht op verzoening en eenheid in een verdeeld land.

En wat we ook moeten vertellen is dat Suriname niet alleen staat. Zoveel landen – ook Nederland – worstelen met nationale trauma’s en pijnlijke gebeurtenissen. Zoveel landen schuwen de confrontatie met de eigen historische misdaden, de perioden van rechteloosheid en onmenselijkheid. Niet de gruwel van de coup en moord maakt Suriname bijzonder, wel de moed van veel Surinamers om de confrontatie met deze zwarte bladzijde in de geschiedenis te aan te gaan en te vechten voor gerechtigheid. Met geduld en volharding.

Dames en heren,
het verhaal van die donkere decemberdagen in 1982 is nog niet klaar. Maar vandaag hebben we vertrouwen en koesteren we nieuwe hoop dat er gerechtigheid zal zijn.
Voor u, voor ons allen, voor onze kinderen.

Dames en heren, ik dank u hartelijk voor de uitnodiging om hier vanavond te spreken.

Ik heb me afgevraagd op welk moment in mijn toespraak ik de olifant in de kamer zal benoemen. Ik heb besloten om dat meteen maar aan het begin te doen.

De verhouding tussen het Amsterdamse stadhuis en de haven is stroef. Het stadsbestuur heeft haast met de grote maatschappelijke opgaven die op ons afkomen en gaat soms iets te snel voorbij aan wat dit voor de havenbedrijven betekent. U bent in de goede en slechte tijden trouw gebleven aan onze haven, daar mogen we onszelf best vaker aan herinneren. Hoe dankbaar we ook zijn voor de tech bedrijven die in onze stad neerstrijken, zij kunnen morgen hun laptop dichtklappen en elders in de wereld kantoor houden. U bent verknocht aan onze haven en biedt werk aan meer dan 60.000 mensen.

“Toch denk ik dat de gemiddelde Amsterdammer niet weet wat in de haven gebeurt. Toen ik hier studeerde had ik ook geen idee.” Ik had het gezegd kunnen hebben maar het zijn de woorden van Peter van Wessel, directeur Oiltanking (in de zaal aanwezig). Hij zei dit bij het 100 jarig bestaan (in 2017) van ORAM.

Ik denk dat hij gelijk heeft.

Hoe kan het toch dat stad en haven elkaar een beetje uit het oog verloren zijn?

Sta me toe om in vogelvlucht over de geschiedenis van onze haven te spreken. Misschien vinden we daarin de verklaring.

Wanneer je een plattegrond ziet verbaast het telkens weer als je die rechte lijn van het Noordzeekanaal ziet lopen. Je moet rond 1850 (gereed in 1876) maar hebben gedurfd om te zeggen: dat kanaal moet er komen want daar wordt onze handelspositie beter van. Het graven ervan werd lang voor technisch onmogelijk gehouden. Bovendien was het Noordhollandsch Kanaal vijftig jaar eerder aangelegd maar binnen de kortste keren niet breed en diep genoeg voor de snel veranderde scheepvaart terwijl bij de opening nog werd gesproken van het “pronkstuk dezer eeuw”. Bij het Noordzeekanaal gooide het stadsbestuur het over een andere boeg, de bevolking werd de belofte gedaan dat de directe verbinding met de open zee “Amsterdam tot de beste Zeehaven van Europa” zou maken. Ondernemers werden iets dwingender overtuigd met het argument, ik citeer, “het kanaal geldt als welvaren of den ondergang van uw bedrijf”.

De financiering van het project verliep moeizaam omdat de rijke kooplieden en handelshuizen slechts 4,5% dividend in het vooruitzicht werd gesteld, gegarandeerd door de staat (ja, u hoort het goed en nee, dat is niet wat ik u vandaag in het vooruitzicht ga stellen).

Met de bouw van het Centraal Station dertien jaar later (1889) kwam Amsterdam voor het eerst in haar geschiedenis afgesneden te liggen van de haven. De beroemde architect Cuypers was er van overtuigd dat het Centraal Station op de huidige plek moest komen. De reders waren huiverig voor dit idee omdat het lastig zou worden voor grote schepen om te manoeuvreren. De Amsterdamse Kamer van Koophandel was van meet af aan tegen en noemde het een, ‘eeuwige en onherstelbare fout’. Dat viel uiteindelijk mee want de haven ontwikkelde zich vervolgens langs het IJ beter dan op de oude plek ooit voor mogelijk was gehouden. Wel kunnen we constateren dat met de bouw van het Centraal Station Amsterdam overging van een waterstad naar een landstad. Na de Tweede Wereldoorlog de-industrialiseerde Nederland en ook in Amsterdam werd de industrie steeds kleiner, de scheepswerven krompen in en in 1984 moest zelfs de Amsterdamse Droogdok Maatschappij haar deuren sluiten. De Amsterdamse haven concentreerde zich voortaan op de opslag en doorvoer van fossiele brandstoffen, die vanaf 2000 verantwoordelijk waren voor meer dan 90% van de volumegroei van de haven. Amsterdam werd een wereldstad met een energiehaven.

Dames en heren, stad en haven is altijd een open zenuw gebleven. Door de tijd heen gaat het altijd over geld, de breedte en diepte van de kanalen en twisten tussen Den Haag en Amsterdam. Maar op één onderdeel wist iedereen elkaar telkens weer te vinden: de haven staat voor werkgelegenheid en welvaart.

Ik zei het al aan het begin. Er komen grote maatschappelijke opgaven op ons af. Na 1,5 jaar burgemeesterschap ben ik me bewust geworden dat Amsterdam niet op zijn macht maar op de kracht van de Metropoolregio moet voortbouwen. Amsterdam is een dorp vergeleken met andere wereldsteden, maar wanneer ik onze 32 regiogemeenten bij elkaar optel hebben we een serieuze schaal. Daar moeten we op voortbouwen want op de middellange termijn zijn er 5 of 6 economische topregio’s in Europa. Wij hebben de ambitie om in 2025 bij de top drie te zitten. Dat betekent dat we onze jongeren de competenties moeten leren die in de toekomst nodig zijn. Een fraai voorbeeld is de manier waarop het bedrijfsleven, de Provincie NH en de gemeenten Velsen, Beverwijk en Heemskerk de handen ineen hebben geslagen en het programma Techport twee jaar geleden zijn begonnen. Daar profiteren we allemaal van.

Onze regio staat voor nog een opgave. Wij moeten een schaalsprong maken op het gebied van wonen, bereikbaarheid en duurzaamheid. Ik wil langzamerhand toe naar het H- woord. (Voordat iemand denkt dat ik een lans wil breken voor de hypotheekrenteaftrek, ik bedoel Haven stad.) We gaan ten noorden en zuiden van het IJ, deels in het havengebied 40.000 tot 70.000 woningen bouwen en ruimte maken voor rond de 50.000 arbeidsplaatsen. Dat betekent transformatie van de huidige bedrijfslocaties langs de IJ-oevers. Zonder gedwongen uitplaatsingen. Ik weet dat u zorgen heeft over de belofte die wij hierover hebben gedaan. Daarom is het goed dat ik ten overstaan van u zeg me gehouden te voelen aan de afspraak dat bedrijven in het havengebied die dat willen en die tot die tijd contracten hebben gewoon kunnen blijven zitten tot 2040.

Daarnaast willen wij met u werken aan een circulaire haven. Het Noordzeekanaalgebied moet straks het stopcontact van de metropoolregio worden. Bij IJmuiden komt de stroom die op zee wordt opgewekt aan land en vervolgens wordt die energie over de regio verdeeld. Dat is geen linkse luchtfietserij, maar ons nieuwe verdienmodel. We willen toch allemaal het Kodak debacle vermijden? U weet wat ik bedoel. Kodak was een  succesvol Amerikaans bedrijf dat zoveel geld verdiende aan fotorolletjes dat ze de digitale fototechniek aan zich voorbij lieten gaan. Het bedrijf ging failliet met massa ontslagen tot gevolg.

Dames en heren,

Ik kom tot een afronding.

We hebben als stad en haven een gezamenlijke ontstaansgeschiedenis, maar zijn in de loop van de vorige eeuw een beetje uit elkaar gegroeid. Nu vinden we elkaar weer in onze gedeelde belangen rond de toekomst van onze regio.

We beseffen dat we veel van u vragen om onze ambities te realiseren. Toch is er alle reden om met zelfvertrouwen naar de toekomst te kijken want met Schiphol, Flora Holland en onze trotse haven hebben we de besten in hun soort. Daar wil ik met u aan blijven werken.

Een toast. Op u. En όnze haven!

Toen ik bedacht met u te praten over het bijbelboek Exodus, had ik ook de Tien Geboden kunnen kiezen. Die had ik vanaf de kansel nog eens streng aan u kunnen voorlezen en dan had u geweten wat er van u wordt verwacht. Niet stelen. Niet echtbreken. Duidelijke richtlijnen voor het leven.

Maar Exodus gaat niet alleen over Mozes en de wet die hij van bovenaf krijgt aangereikt op twee stenen tafelen; het gaat over het volk en zijn instemming met de hele gang van zaken.

Jawel, het bliksemt op de berg, er is bazuingeschal en God daalt neer in rook: dat is allemaal heel gewichtig en indrukwekkend, maar uiteindelijk is het voornaamste toch dat er een verbond tot stand komt tussen de wetgever en het volk. In de passages die ik heb uitgekozen reageren de Israëlieten verheugd op de komst van de Tien Geboden eraan komen. Deze worden hen niet tegen hun wil opgelegd of afgedwongen. Zij kiezen ervoor, er bestaat op dat moment een gedeeld besef van rechtvaardigheid dat nodig is om samen te leven.

Ik wil stil staan bij het fundamentele begrip rechtvaardigheid. Dat raakt namelijk gemakkelijk uit zicht in de drukte van alledag. Concrete regelingen over actuele thema’s eisen de aandacht op, verordeningen wetten, beschikkingen en besluiten. Het zijn de stenen tafelen van nu: de geboden zoals ze op schrift zijn gesteld. Ik ben dagelijks druk bezig met die geboden, tot zich zo nu en dan het begrip rechtvaardigheid in alle hevigheid aan me opdringt.

Bijvoorbeeld, als een Amsterdams meisje mij vertelt dat ze wordt verhandeld en verkracht en geen plek heeft om naar toe te gaan. Als een eigenzinnige moskeebestuurder wordt bedreigd en zich onveilig voelt. Of als Pegida haar vrije demonstratierecht opeist en aan de bevolking foto’s van hangingen op grote schermen wil laten zien. En als de boeren aankondigen met 100en trekkers door het historische centrum te willen denderen. Het zijn heel verschillende momenten waarop je afvraagt  ‘van wie is de wet eigenlijk?’ Wanneer leg je als bestuurder de wet met vaste hand op en wanneer zoek je naar een gedeelde opvatting van wat rechtvaardig is? Als de trekkers de grachten op rijden en zich niet kunnen laten tegenhouden: dan moet je jezelf ook de vraag stellen tot hoever de macht reikt.

Het zijn geen originele vragen, maar je moet ze steeds opnieuw aan jezelf voorhouden. Ze dwingen je tot bescheidenheid. Een bestuurder is misschien met macht bekleed, deze is alleen van betekenis als de bevolking er rechtvaardigheid in herkent. Staar je niet blind op degenen die in de overheidsgebouwen zetelen, laat de Zuid-Afrikaanse schrijver Coetzee een personage zeggen (citaat): ‘Die krankzinnige mannen in het Witte Huis zijn maar een flits in de geschiedenis. Ze verdwijnen vanzelf en alles wordt weer zoals het was.’ Coetzee spreekt van ‘de geest van de gerechtigheid’.

Ik wil het iets anders zeggen. Er loopt een onderstroom van rechtvaardigheid door de geschiedenis, die losstaat van de persoon en de politieke kleur van de mensen in het Witte Huis of in het Amsterdamse stadhuis, en die ons terugvoert naar de oorsprong van het recht.

Er zijn momenten waarop het dagelijkse handelen van elke bestuurder gemakkelijk meedeint op die onderstroom van rechtvaardigheid. Als ik op 4 mei de stille tocht leid, dan voel ik deze, net als een diepe verbondenheid met de bevolking om mij heen. Dat is altijd een aangrijpende ervaring. Maar op andere momenten vraag ik me af of het besef van rechtvaardigheid nog wel door iedereen in de stad wordt gedeeld.

Van wie is de wet? Van wie is de stad? En wie is in een stad met zoveel toeristen en bezoekers eigenlijk het volk?

Daarvoor keer ik kort terug naar Exodus, waar het volk enthousiast instemt met de invoering van de wet. De Israëlieten bivakkeren veertig jaar in de woestijn: ze zijn ontsnapt aan onderdrukking door de Farao en gaan op weg naar het Beloofde Land. Tijdens de pauze van veertig jaar in de woestijn sluiten ze een verbond met God en krijgen ze de Tien Geboden aangereikt.

Je kan zeggen dat Exodus een verhaal is over staatsvorming: na een lange tijd van slavernij en een kort nomadisch bestaan vestigt een volk zich in een land en onderwerpt zich aan de wet.

Voor het zwervende volk is het veertigjarige verblijf in de woestijn een mooie gelegenheid om eens vooruit te kijken en te bedenken hoe de wet en de staat er straks uit moeten zien. Dit doet denken aan wat de politiek filosoof John Rawls ooit beschreef als ‘de Oorspronkelijke Positie’. Dat is de positie waarin mensen nog niet weten hoe hun toekomst er uit zal zien  - eigenlijk verblijven ze nog in de woestijn – en formuleren zij basisprincipes van rechtvaardigheid. Omdat ze hun toekomst niet kennen, nog niet weten welke belangen zij moeten verdedigen, kiezen ze rechtvaardigheidsprincipes die voor iedereen aanvaardbaar zijn.

De Tien Geboden zijn zo tot stand gekomen. Het volk weet nog niet waar het aan toe zal zijn, maar het stemt wel alvast in met de wet. Die instemming komt er alleen omdat de Tien Geboden, net als de rechtvaardigheidsprincipes van Rawls, ‘fair’ zijn. Het zijn geen willekeurige regels, ze sluiten aan bij de onderstroom van rechtvaardigheid die onder ons dagelijkse leven en onder de actualiteit door loopt. Ze hebben morele overtuigingskracht omdat ze voor iedereen op dezelfde manier gelden. Door zich met enthousiasme onder gezag van deze geboden te stellen, door ermee in te stemmen, bevrijdt en emancipeert het volk zich.

Als je in onze tijd een toekomstvisioen zou hebben van Amsterdam als een Beloofde Stad, een tikkie brutaal afgeleid van het Beloofde Land. Dan gaat dat – denk ik - om instemming met het gezag van de wet. Geen naïef visioen van een stad zonder misdaad of angst, een gemeenschap zonder therapeuten en met alleen maar witte jonge poesjes, zoals Nick Cave de vrome stad beschrijft in zijn liedje ‘God is in the House’ (dat Roosmarijn Luyten net zong). Het ideaal is geen paradijs, maar een bezield verbond van volk en regelgever: de bevolking stemt in met de regels waaraan ze zich gehouden weet. De stad zorgt niet voor deze verbinding, ze is het resultaat ervan. Ze bestaat bij gratie van een gedeeld besef van rechtvaardigheid. Amsterdam leeft doordat de Amsterdammers met elkaar een hechte rechtsgemeenschap vormen.

In de woestijn hebben Mozes en zijn volk allerlei rituelen ter beschikking om te zorgen dat nieuwe generaties weer net zo enthousiast raken over het verbond als de oude. En daar valt van te leren. Om de instemming met de geboden te vernieuwen stopten de Israëlieten de wet in een kist en droegen die aan draagstokken rond. Het is een ritueel dat verbondenheid schept. En misschien willen wij niet rondsjouwen met de wet in een kist, maar ontmoetingen regelen, gezamenlijke sportdagen, feestdagen, herdenkingen. Niet alleen 4 mei herdenken maar daarnaast ook de dagen die voor nieuwkomers dierbaar zijn.

Als bestuurder moet je de wet streng handhaven anders wordt het verbond tussen volk en het gezag van de wet fragiel. Maar je moet ook zorgen voor een zacht verbond. Gesprekken voeren. Mensen het woord geven die het zelf moeilijk nemen. Troosten als mensen los zijn van de stad. Alleen dan kunnen nieuwe generaties zich verbonden voelen. Alleen dan ervaren zij de onderstroom van rechtvaardigheid, dwars door de soms akelige actualiteit heen.

In de kunstcollectie van de stad Amsterdam zit een kunstwerk van Brian Elstak, ‘M54’, waarin hij verhalen heeft verzameld van passagiers uit metro 54. Zo’n alledaags gesprek zou je ook met de stad kunnen voeren over de wet, om te zorgen dat burgers zich niet alleen beschermd voelen door het recht, maar zich er ook verantwoordelijk voor voelen. Er hun zelfrespect aan ontlenen. En dat moet gelden voor de Amsterdammers in deze kerk tussen Singel en Herengracht, de Amsterdammers buiten de grachten en de Ring. Juist in die wijken, ver van de fora van de macht waar mensen meer dan elders worstelen met armoede, met grote sociale problemen en discriminatie, kan het gesprek over de wet verstommen, wat wil zeggen dat het verbond verbreekt. Dat de loyaliteit met de rechtsgemeenschap verdwijnt, uit teleurstelling of frustratie.

Als het waar is dat de stad het resultaat is van verbinding, dan is dit zwijgen in de kwetsbaarste wijken, een gevaarlijke ontwikkeling. Om aangesloten te kunnen zijn op de onderstroom van rechtvaardigheid, daaraan ook houvast te ontlenen en niet te verdrinken in soms hardvochtige actualiteit, heeft iedereen een stem nodig in het gesprek, moet iedereen zich gehoord voelen.

Dus eindig ik zoals ik begon met het gedicht van Nijhof en herhaal ik de oproep: ‘wees hier aanwezig’. Wees een reisgenoot. Verbindt u zich met de rechtvaardigheid die ook onder deze stad doorstroomt. Wees onze stad, wees de verbinding die deze stad mogelijk maakt. Wees hier aanwezig.

Amen

Goedenavond, good evening,

I would like to say a few words in English to welcome Doctor Johnetta Betsch Cole to the City of Amsterdam.  It is an honor, Dr. Cole. You have touched the lives of many people, especially women of color in the US. By speaking, by setting an example and by changing institutions.

I learned that when you were the president of Spelman College, you were addressed as ‘’Sister President’.

I like the sound of that, so let me suggest to you that there is still time to register as a candidate for the presidency of the United States.

The organization has asked me to deliver my speech in Dutch, but I understand you have received an English translation of my text so you will be able to follow what I have to say.

Geachte gasten van de Nieuwe Kerk,

Toen in 1655 de buurman van deze kerk, het Amsterdamse stadhuis officieel werd geopend werd daarmee ook het pleit tussen rivalen beslecht. Die tussen de koopman-regenten en de strenge calvinisten.

Wie van hen kon het grootste stempel op de stad drukken? De predikanten hadden namelijk de vurige wens de financiën van de stad in te zetten voor de bouw van een nieuwe toren. Eén die qua schoonheid en hoogte de andere torens in de republiek en zelfs de rest van Europa, zou overtreffen.

De koopman-regenten besloten echter de schatkist van de stad te gebruiken voor de bouw van een stadhuis. Een monument voor de macht en glorie van de republiek en van haar vrije burgers; dat de superioriteit van de  Hollands classicistische bouwstijl zou bewijzen. En dat met de onovertroffen schilderkunst, beeldhouwwerken en cartografie uit de Gouden Eeuw zou pronken.

De kerkbestuurders beklaagden zich erover dat hun toren er niet zou komen.

Niet God kreeg de allerhoogste eer, maar het gouden kalf dat werd aanbeden door de koopman-regenten.

De dichter Vondel (die hier in deze kerk begraven ligt) roemde die kooplieden: hij schreef:

Zij roepen, waar een vloot, de baren door komt bruizen:
‘Vaart heene: propt de stad, de zolders, en de huizen,
En kelders met uw vracht: wij schenken u ’t gelei.
De koe geeft Holland  melk, maar dit is de vetste wei.’
“Propt de stadt, de zolders, en de huizen en kelders met uw vracht”

Inderdaad, in de Amsterdamse haven werd schip na schip gelost. Vis uit de Zuider- en Noordzee, hout en graan uit de Baltische regio. Specerijen kwamen uit Azië. Suiker en koffie kwamen van de, door slaafgemaakten bewerkte, plantages in Brazilië en natuurlijk Suriname. In 1683 werd de Stad Amsterdam mede eigenaar van de Sociëteit Suriname en daarmee verantwoordelijk, voor het bestuur van de kolonie en, samen met de WIC, voor de aanvoer van slaafgemaakte Afrikanen en hun tewerkstelling op de plantages.

Ik was een paar weken geleden in het Amsterdamse Stadsarchief waar jonge onderzoekers kilometers notariële akten ontsluiten. Hier worden de abstracte begrippen als slavernij en slavenhandel concreet en daardoor gruwelijk. Als we lezen hoe 200 Afrikaanse kinderen met een slavenschip vergaan. Of hoe een handelaar ontsteld was toen hij slaafgemaakte Afrikanen in zeer slechte toestand in een pakhuis aantrof. Niet omdat hij het een schande vond hoe mensen werden behandeld, maar omdat zijn handelskapitaal minder waard was geworden.

Amsterdam en Suriname, Amsterdam en de Surinamers en de mensen van Surinaamse afkomst die in onze stad wonen, delen een geschiedenis.

Die gedeelde geschiedenis is een band die nooit meer verbroken kan worden en die we niet willen verbreken. Juist omdat deze band met zoveel pijn gepaard is gegaan. De pijn van de slavernij, maar zeker ook van hoe wij als land en stad na de afschaffing van de slavernij met Suriname en de Surinamers zijn omgegaan.  Niet de voormalige slaafgemaakten werden gecompenseerd, maar de plantagehouders. En de, in naam, vrije arbeiders moesten nog 10 jaar lang op de plantages werken. Uit  India en Nederlands-Indië werden arbeiders gehaald om in Suriname te worden uitgebuit. In de twintigste eeuw werden Surinaamse artiesten die in de binnenstad van Amsterdam hun brood verdienden, door  politie opgejaagd. In de rapporten die we in de archieven terugvinden dat niet de handhaving van de wet, maar afkeer van mensen van kleur en minachting voor hun cultuur, daarvoor de belangrijkste drijfveren waren.

Hoe deze geschiedenis blijft doorwerken zien we als Amsterdammers van kleur nog steeds te maken krijgen met racisme en discriminatie. Als we deze geschiedenis zouden verzwijgen, zouden we het leed nog een keer over doen. En lang is dat ook gebeurd.

We worden er als stad sterker van als we deze pijnlijke geschiedenis benoemen en beschrijven.

Van de Amerikaanse theoloog Walter Brueggemann is de uitspraak: ‘Herinnering produceert hoop, zoals geheugenverlies wanhoop produceert.‘  Daaruit kunnen we opmaken dat selectieve herinnering kan dus slechts valse hoop bieden.

Als onze kennis van ons verleden toeneemt, ons bewustzijn van wat er goed maar ook zo heel erg fout is gegaan groeit, dan kunnen we samen hoopvol zijn over de toekomst die wij samen hebben.

Eerder dit jaar verscheen een groot nationaal onderzoek naar de economische betekenis van de slavernij voor onze nationale economie en op dit moment laat het stadsbestuur onderzoek doen naar de betrokkenheid van de stad Amsterdam bij de handel in slaafgemaakten en in de slavernij.

Aan de museale voorziening voor het slavernijverleden wordt hard gewerkt, met dank aan Kathleen Ferrier (die hier vanavond is) en haar commissie. In de nieuwe wijk Centrum Eiland vernoemen we de straten naar antikoloniale activisten, politici en schrijvers. Zo eren we bijvoorbeeld Otto en Hermina Huiswoud, die zoveel werk hebben verricht voor het zelfbewustzijn van Surinamers in Nederland en Suriname.

Even verderop, in het moderne stadhuis (de geschiedenis over hoe we het stadhuis op de Dam hebben verloren, bewaar ik voor een andere keer[1]) zijn een aantal portretten te zien uit de prachtige Hermitage- tentoonstelling Hollandse Meesters Her-zien - van Urban Myth en het Amsterdam Museum. Die portretten confronteren ons ermee dat mensen van kleur, al eeuwen in  ons land aanwezig zijn maar nooit midden in de aandacht hebben gestaan, dikwijls bijna onzichtbaar op de achtergrond werden gehouden. De portretten herinneren ons er ook indringend aan welke onmisbare bijdrage aan de samenleving zij leveren.

Neem bijvoorbeeld Cindy Kerseborn. Zij overleed op 17 september jongstleden. Kerseborn vroeg  aandacht voor Caribische schrijvers. Zo maakte zij een tentoonstelling en documentaire over Astrid Roemer. Mede daardoor kreeg Roemer de erkenning, in de vorm van de P.C Hooft Prijs, die zij verdiende.

Stephan Sanders schreef over Kerseborn:

“Cindy Kerseborn vervulde haar zelfopgelegde taak streng, maar niet hardvochtig. Ze deed niet alsof er een ‘zwart volk’ bestond met daar tegenover een ‘blank’ of ‘wit volk’ dat niets van elkaar begreep. Ze deed aan noodzakelijk, achterstallig onderhoud in Nederland. ”

Einde citaat

Dames en heren,

Ook deze tentoonstelling doet aan achterstallig onderhoud; van ons collectieve geheugen. Hij laat de stemmen klinken die nog niet eerder, hier in het hart van de stad, te horen waren. Een expositie die de pijnlijke geschiedenis niet uit de weg gaat, maar ook de kracht en de schoonheid van Suriname laat zien. Een cadeau aan de stad dat door geen toren overtroffen kan worden.

Dankzij tentoonstellingen als deze, gemaakt door Surinamers en mensen van Surinaamse afkomst. Dankzij de nieuwe museale voorziening, dankzij het werk bijvoorbeeld de Black Archives, het Ninsee, Urban Myth, alle musea die er voor iedereen willen zijn, worden we langzamerhand een stad die nog steeds over grenzen heen kijkt.

Maar nu,

Niet uit heerszucht, maar uit oprechte nieuwsgierigheid.

Niet met een gevoel van superioriteit, maar met het besef van gelijkwaardigheid. Niet om onze pakhuizen en kelders vol te proppen met specerijen en suiker, maar om onze hoofden en harten te vullen met historisch bewustzijn en verbondenheid.

Geef uw ogen en oren goed de kost en heb een mooie avond. Dank u wel.

[1] We hebben het niet in de negentiende eeuw verkocht, het is een ingewikkeld verhaal, dat begint met Napoleon en eindigt in de jaren ’30 van de twintigste eeuw.

Frimangron, ‘land van vrije mensen’.
Was de naam van de plek, tussen Paramaribo en de plantages, waar in de achttiende eeuw vrije Afro-Surinamers gingen wonen.
Deze voormalige slaafgemaakten werden vrijgelaten omdat het systeem, met geweld alleen, niet vol was te houden, schrijft de Leidse historicus Karwan Fatah-Black.
Ze kregen een sprankje hoop, valse hoop, om een systeem van racistische onderdrukking in stand te kunnen houden.

Tot 1863, toen de slavernij werd afgeschaft. Of, zoals het thema van de herdenking dit jaar luidt, men begon aan ‘een lange weg omhoog’. Want ook toen bleek de vrijheid voor velen slechts valse hoop: tot 1873 werden slaven gedwongen om op de plantages te blijven werken.

Vrijheid verloedert snel tot valse hoop als er geen wezenlijke gelijkheid is.

Valse hoop leidde 50 jaar geleden tot het grote verzet in Willemstad van zwarte arbeiders tegen het koloniale bestuur. Het was het begin van Afro-Curaçaos zelfbewustzijn.

Valse hoop was er ook voor de nazaten van slaafgemaakten. Toen de eerste Surinamers en Antillianen naar Amsterdam kwamen werden ze uit een aantal stadswijken geweerd. Een deel van de stad bleef gesloten voor hen.
En discriminatie op de arbeidsmarkt is er tot de dag van vandaag. Het moeilijkste te verteren is nog wel dat de mensen die opstaan tegen uitsluiting en racisme nog altijd te maken krijgen met haat en bedreigingen.
Een lange, maar ook een langzame weg omhoog.

En dat geldt ook voor de omgang met de geschiedenis van Amsterdam. De stad waar koopmannen verdienden aan de handel in mensen en investeerden in plantages. De stad die één van de drie eigenaren was van de Sociëteit Suriname, het bedrijf dat de kolonie bestuurde tot het einde van de achttiende eeuw. Of zoals een onderzoeker al in de achttiende eeuw concludeerde: in de stad was er niemand die geen stuk brood verdiende aan de slavernij.

Ook Amsterdam heeft een lange weg omhoog te gaan. Door de betekenis van slavernij in de lokale economie te onderzoeken, door een slavernijmuseum in het leven te roepen. En door verantwoordelijkheid te nemen.

Dat is niet alleen gerechtigheid voor de slachtoffers en hun nazaten, dat komt ook voort uit het besef dat we als stad incompleet zijn als we onze eigen geschiedenis niet kennen, als we de meest beschamende delen van onze geschiedenis ontkennen of onderbelichten.

De komende jaren willen wij een sprong maken.
De stad groeit. Er komen woningen bij, sociale en culturele voorzieningen, plekken voor ondernemers en kunstenaars. We bouwen en breiden uit.

En in onze groeiende stad moeten nieuwe verhalen, nieuwe herinneringen hun centrale plek kunnen vinden. Ook als ze pijnlijk zijn.
Niet als de herinneringen van een Afro-Caribische gemeenschap die worstelt met hoop en valse hoop. Maar als het cultuurgoed van alle Amsterdammers. Dat zijn de verschrikkingen die tijdens keti-koti worden herdacht, maar het zijn ook de verhalen over de helden die het verzet tegen slavernij hebben geleid en de pioniers die aan zelfbewustzijn hebben gewerkt. In Suriname, op de eilanden en in Nederland.

Wij willen samen de weg omhoog gaan. Zodat Amsterdamse jongeren nieuwe rolmodellen en iconen leren kennen. Uit heden en verleden. Niet alleen in de musea en de geschiedenisboekjes, maar op school, tijdens herdenkingen, bij vieringen en in onze publieke ruimte.
Binnenkort zal een nieuwe wijk op IJburg – centrumeiland – worden vernoemd naar diegenen die een leven lang hebben gevochten tegen kolonialisme en slavernij in Indonesië, op de Antillen en in Suriname. Maria Ulfah, feministe en rechtsgeleerde uit Indonesië, Otto en Hermina Huiswoud, de Surinaamse activisten, Frank Martinus Arion, Curaçaose schrijver en pleitbezorger van dit monument. En vele anderen.

Wij willen dat Amsterdam ieders stad wordt. Waarvan we de geschiedenis delen, onderzoeken en dan berouwen.
Een stad van gelijkwaardige en werkelijk vrije mensen.

Dank u wel.

Geachte veteranen, aangetreden militairen, familie, vrienden, van harte welkom op de Amsterdamse veteranendag.

Het was afgelopen 6 juni exact 75 jaar geleden dat Amerikaanse, Canadese en Britse troepen aan de kust van Normandië vochten om Europa te bevrijden. Soldaten die, in kogelregens, hun weg zochten over de stranden en de parachutisten die boven vijandelijk gebied werden gedropt. Zij zijn dit jaar extra in onze gedachten.

Hun verhalen van moed en opofferingsgezindheid raken iedereen,

ongeacht afkomst, levensbeschouwing of politieke voorkeur. Zij zijn een bron van inspiratie voor alle generaties militairen die ons land sinds Tweede Wereldoorlog hebben gediend.

Voor alle veteranen organiseert Amsterdam elk jaar de veteranendag. Om een gelegenheid te creëren waar oude kameraden elkaar weer een kunnen zien en kunnen bijpraten. En om een moment te hebben waarop stad dankbaarheid en waardering kan uitspreken.

Ons land heeft een uitgesproken internationaal karakter. Wat elders op de wereld gebeurt kan een grote impact hebben op ons land. Dat geldt zeker voor onze hoofdstad die qua bevolkingssamenstelling, cultuur en economie verknoopt is met de rest van de wereld.

De vrijheid en veiligheid van ons land en de internationale rechtsorde zijn dus ook voor Amsterdam van het allergrootste belang. Die hebben we mede te danken aan moedige mannen en vrouwen die bereid zijn geweest om onder zware en risicovolle omstandigheden, gescheiden van familie en vrienden, belangrijk werk te doen.

Er wonen op dit moment ongeveer 1.700 veteranen in Amsterdam. Met de meeste veteranen gaat het goed. Zij kijken met plezier, voldoening en gepaste trots terug op hun tijd bij de strijdkrachten. Defensie heeft hen belangrijke kennis en waardevolle vaardigheden meegegeven en een doorzettersmentaliteit en teamgeest bovendien. Daarmee leveren ze een onmisbare bijdrage aan onze stad.

Er zijn ook veteranen die het moeilijker hebben. Omdat ze bijvoorbeeld achtervolgd worden door momenten die ze liever nooit hadden meegemaakt.

Enkele weken geleden had ik de eer om de heer Janga, die als korporaal eerste klasse meewerkte aan de opbouw, stabiliteit en veiligheid in Uruzgan, het Draaginsigne Gewonden op te spelden. Hij vertelde mij over de vuurgevechten, raketaanvallen en bomaanslagen. Hij beschreef hoe hij gewonden had kunnen helpen, maar ook missiegenoten had verloren. Hij sprak alsof hij het geschreeuw nog dagelijks hoort en explosies nog elke nacht ziet.

Als die ervaringen je niet meer loslaten kan het goed zijn om daarover te praten. De zorg voor veteranen is in Nederland steeds beter geregeld, maar veteranen staan niet altijd meteen open voor professionele hulpverleners. Dat leerde ik op mijn allereerste werkdag als burgemeester van de heer Sandel. Hij richtte jaren geleden het inloophuis ‘De Veldpost’ op waar veteranen kunnen praten of juist stil kunnen zijn, met elkaar.

Amsterdam groeit als kool en de vraag naar ruimte voor woningen bedrijven en maatschappelijke voorzieningen is enorm. Daardoor was het de laatste jaren moeilijk voor de veteranen om een goede plek voor het inloophuis te vinden.

Maar veteranen horen bij onze stad. De erkenning en waardering die zij verdienen worden geuit in symbolen en rituelen zoals defilés, draaginsignes en veteranendagen. Om de trots van de stad op de veteranen te tonen, zal rond de Nationale Veteranendag op 29 juni 2019 een perkje met witte anjers in bloei staan nabij het standbeeld van Vondel, in zijn park.

Bij die symbolen en rituelen moet het niet blijven. Onze veteranen verdienen een goede ontmoetingsplek. Daarom doet het mij enorm veel plezier, dat woningcorporatie Stadgenoot bereid is om mee te werken aan de terugkeer van het inloophuis naar de voormalige pastorie aan de Kometensingel in Noord. Zo dadelijk mag ik namens de stad een intentieverklaring met Stadgenoot ondertekenen. Binnen enkele maanden kunnen de veteranen er weer een tweede thuis maken. Daardoor kunnen zij voor nog veel meer Amsterdammers iets betekenen.

Veteranen, politieagenten, brandweerlieden en andere Amsterdammers.

Veteranen,

U bent als groep net zo veelzijdig als de rest van stad. Waar u ook gediend heeft, wat uw rang ook is geweest, hoe uw leven er nu ook uit ziet, u bent hier om elkaar weer eens te zien en stil te staan bij wat u samen heeft bereikt en beleefd. Het is een dag die om de veteranen gaat. Daarom ga ik zo mijn mond houden zodat we kunnen luisteren naar een veteraan. Maar ik wil nog even benadrukken dat deze stad ook samen met de veteranen tot stand komt. En dat dat nu al voor de dertiende keer zo soepel verloopt hebben we te danken aan Wil Jansen, die naast het veteranencafé zich ook 12 jaar lang zijn schouders onder de Amsterdamse veteranendag heeft gezet. Wil heeft het stokje nu overgedragen. Heel hartelijk dank voor je geweldige inzet Wil.

Een hele fijne middag allemaal.

Dank u wel.

In het jaar 14 na Christus werd door de Romeinen een haven bij Velsen gebouwd. Lang was Velsen een vooruitgeschoven Romeinse basis op het Europese vasteland.
In de 17e eeuw legden Amsterdamse kooplieden met 43 molens de Beemster droog.
De Russische tsaar studeerde scheepsbouw in Zaandam en Amsterdam, epische centra van de scheepsbouwkennis.
In 1976 ontvingen de eerste bewoners van Almere hun sleutels ontvingen. Zij kunnen nu nog vertellen over de geboorte van hun stad.
Haarlem ontving al in 1245 stadsrechten en is daarmee één van de oudste steden van Nederland.

Even zovele gemeenten, even zovele verhalen.

In Wormer werden de scheepsbeschuiten gebakken en ingeladen op de schepen die klaarlagen om de wereldzeeën te bevaren.
In 1930 werd de Gooische Moordenaar actief. De - gevaarlijke - stoomtram die de regio elkaar verbond: Hilversum en Amsterdam, Laren, Bussum, Naarden en Weesp.
In de jaren vijftig groeide de bevolking van Heemskerk explosief met de komst van de Hoogovens; een verdubbeling in minder dan 10 jaar.
Eerder, in 1918, werd in Hilversum een fabriek voor seintoestellen geopend. Het waren de eerste experimentele radio-uitzendingen; het begin van het Mediapark.

Jullie vragen je misschien af waarom ik met deze – tamelijk willekeurige – anekdoten begin. Met deze lukrake greep uit de geschiedenis van de regio.

Laat ik dat uitleggen.

Tijdens een van mijn eerste besprekingen met burgemeesters in de MRA-regio werd mij gevraagd wat Amsterdam van plan was. Onze slechte naam inmiddels kennend, meldde ik dat het me goed leek als Amsterdam zich wat bescheiden opstelde.
Tot mijn verbazing kreeg ik de wind van voren.
Dat was nou echt niet de bedoeling; werd er gezegd.
Amsterdam moest juist eens initiatief gaan nemen, bereid zijn de kar te trekken.

OK.

Er is dus – zo blijkt - behoefte aan regionaal elan, aan enthousiasme, aan een gevoel van onderlinge verbondenheid, een gedeeld doel.
We weten, ook met dank aan de vorige sprekers, dat de groeicijfers er niet om liegen: de MRA is nog altijd een van de snelst groeiende regio’s in Europa. Tegelijk zijn we gewezen op de grenzen ervan, in mobiliteit, energie, woningbouw, sociale rechtvaardigheid. Deze regio bezit kracht. We staan echter ook voor een groot aantal problemen. Of, politiek correct geformuleerd, uitdagingen.
De vraag is, hoe gaan we die te lijf?
Opereren we opportunistisch samen, in gelegenheidsverbanden, waarbij het ons soms uitkomt om samen te werken, soms niet. Waarbij we de ene keer onze autonomie ten opzichte van elkaar benadrukken, de andere keer juist onze onderlinge afhankelijkheid.
Of groeien we toe naar een gemeenschap, naar een bestuurlijk verband dat rust op geschiedenis, gedeelde verhalen, bediscussieerde opvattingen, bevochten compromissen. Naar een regio – met andere woorden – die door onze eigen bevolking en in de omgeving, elders in het land, ook als zodanig zo wordt herkend?

Jullie herkennen hierin vast de retorische vraag.
Inderdaad.
Ik zou voor het laatste willen opteren.
En daarvoor maak ik een klein uitstapje.

De Amerikaanse antropoloog en politicoloog Benedict Anderson schreef in 1986 een iconisch werk over nationalisme dat op mij – en op velen met mij – grote indruk maakte. Imagined communities heette het, en daarmee bedoelde hij het volgende.
Nationale identiteit is, aldus Anderson, een product van de verbeelding. Niet in de zin dat ze ‘ingebeeld’ of onecht is, maar dat zij geconstrueerd wordt in gezamenlijk bewaarde herinneringen, verhalen die telkens opnieuw worden verteld, symbolen waar grote culturele betekenis aan wordt toegekend en ‘nieuwe tradities’. Een gedeelde identiteit is dan ook niet onveranderlijk, maar vloeibaar en tot op zekere hoogte ook maakbaar. Ons nationale zelfbeeld wordt bijvoorbeeld ook bepaald door beslissingen om bepaalde maatschappelijke gebeurtenissen te gedenken en andere te vergeten.
In zijn boek geeft hij vele voorbeelden hoe zich in de negentiende eeuw een nationale identiteit vormde met behulp van – nieuwe en wijdverspreide – kranten, met de vorming van nieuwe nationale instituten en bijvoorbeeld de introductie van een vlag, een volkslied en herdenkingen.
Nee, het is niet mijn bedoeling om een volkslied voor de Metropool Regio Amsterdam te maken.
Maar met Andersons analyse kunnen wij wel ons voordeel doen. In zijn boek ligt minder de nadruk op de natiestaat dan op het belang van verhalen en tradities voor gemeenschapsvorming, en voor voorspoed in die gemeenschap.

Met andere woorden, als wij als metropoolregio sterk willen opereren, gezamenlijk onze bevolking naar ons beste kunnen willen dienen, dan moeten we ook écht een regio worden.
En dat begint met het beantwoorden van de vraag wie wij zijn. Wat ons eigenlijk bindt. Welke verhalen bij ons horen en ons een identiteit, glans geven.
Er zijn de talloze verhalen over de tachtigjarige oorlog, 16de eeuw, toen het na Den Briel en Enkhuizen, de Hollandse gemeenten uit deze regio waren, die zich als eersten aansloten bij de Geuzen en vochten tegen de Spaanse hertog Alva. Er is het wrange verhaal over Naarden dat werd uitgemoord door de Spanjaarden terwijl Amsterdam fluitend de andere kant opkeek, en nog tot 1578 katholiek en achter de Spaanse koning bleef staan.
Het was trouwens niet de eerste keer dat er in de regio flinke gevechten werden geleverd terwijl Amsterdam, toch al een grote jongen in die tijd, buiten schot bleef. Al vanaf de vroege Middeleeuwen sloegen de Hollanders en de West Friezen elkaar tot moes, en veel van onze gemeenten kennen de verhalen van deze West Friese Oorlogen; van Muiden tot Waterland, behalve Amsterdam.
Bij onze regio horen ook de verhalen waar we minder trots op zijn, want ook die hebben ons gevormd. Behalve het bloedvergieten en het wegkijken was dat ook de wereldhandel die ons rijkdom bracht maar waarmee wij ook veel leed berokkenden in overzeese gebieden, in de eerste plaats door de slavenhandel, maar ook door plunderingen en onderdrukking.

Een gezamenlijke identiteit laat zich niet bij missive, van bovenaf opleggen. Deze groeit geleidelijk, in samenspraak, in gedeelde verhalen. Maar in de wirwar van anekdoten die de regio kent, zijn er wel leidraden, thema’s die telkens terugkeren, die diep in de geschiedenis verankerd liggen en nog steeds opgeld doet.

Zo is er bijvoorbeeld het thema van de handel. In veel van onze gemeenten werden producten verbouwd of gemaakt die later verscheept werden voor de internationale handel. Vanuit de haven van Edam, en later vanuit Amsterdam. De regio heeft altijd opengestaan voor de buitenwereld, het was de eerste plek van waaruit de wereldzeeën werden bevaren en tevens de eerste plek waar de wereld ons land binnenkwam. Internationalisme is dan ook een tweede thema.

Ook water keert in anekdoten altijd terug; en dan vooral het feit dat we ons onder zeeniveau bevinden. Van de schuimkoppen in de Noordzee via de ingepolderde meren (in Purmer, Wormer, maar ook Bijlmer, zit het woordje mer, ofwel meer), de dammen en dijken; tot de Zuiderzee die een meer werd, en ten slotte het wonder van het zelfgebouwde Land, de Flevopolder.

Voor de handel (de portemonnee) èn om droge voeten te houden, was er vanaf de vroegste geschiedenis samenwerking in deze regio, geschoeid dus op pragmatische leest. Zowel water als handel maakten dat het overbruggen van tegenstellingen, geven en nemen, noodzakelijk was. Niet alleen tussen burgers en overheden, maar ook met ondernemers en universiteiten en scholen.

Zoals het water overal om ons heen stroomt, zo bewegen de mensen zich door de geschiedenis. Van kleine dorpen trokken ze naar steden, en generaties later stroomde de stad weer leeg naar dorpen of naar nieuwe steden. De bevolking van onze regio groeide, kromp soms ook, en verplaatste zich voortdurend door de regio. En ze doet dat nog steeds. Een wonderlijke lappendeken aan culturen geschiedenissen en identiteiten, die niet statisch zijn maar fluïde en in elkaar overlopen en overlappen.

En dat typeert de Amsterdamse regio het beste: open, stromend, vooruitstrevend.

Een gedeeld verleden biedt houvast voor de toekomst. En het verleden van de metropoolregio biedt aanknopingspunten voor een hoopvol toekomstbeeld; het verhaal van onze regio is een verhaal over vooruitgang, van het aangaan van grote uitdagingen en van lastige problemen. En dat doen we nu ook.
De grootste vooruitgang die we kunnen en moeten boeken is dat we beter naar elkaar omkijken. We zien namelijk – het werd al kort aangestipt door Henri de Groot – toenemende ongelijkheid in de regio.
De sociaal-economische verschillen tussen het noorden en het zuiden van de regio, nemen toe.
Vooral gemeenten aan de noordkant hebben relatief veel sociale huurwoningen. Deze woningen worden alleen nog toegewezen aan mensen met een zeer kleine portemonnee en/of met een zware rugzak aan problemen. De aanpak van deze opeenhoping van problemen in wijken en buurten is in eerste instantie een lokale opgave, maar soms is de problematiek te zwaar om zelfstandig te kunnen dragen, zeker als een gemeente zich als een gevolg ervan niet evenwichtig kan ontwikkelen.
En aan de onderkant van de arbeidsmarkt wringt het. Deze groep woont vaak in de periferie – ook hier weer relatief vaak in het noordelijk deel van de regio - met matige openbaar vervoerverbindingen terwijl de kosten om naar het werk te komen voor hen relatief hoog zijn. Banen die nu nog bestaan zijn aan het verdwijnen of veranderen sterk en het werk dat er is, is veelal van tijdelijke aard waardoor een perspectief ontbreekt (onzekerheid). Hoogwaardige werkgelegenheid vestigt zich niet in gebieden waar wel ruimte is maar waar ook een imagoprobleem is (veel lager opgeleide werknemers). Hoger opgeleiden vertrekken. Het NRC kopte recent: “De belangrijkste mentale grens in Noord Holland is van eigen makelij: het Noordzee kanaal.”

Een deel van de antwoorden op deze problemen kan op regionale schaal worden gevonden, als we daar met elkaar toe bereid zijn. De woningmarkt en arbeidsmarkt zijn immers regionaal. Over de verdeling van sociale woningen kunnen we afspraken maken. Als we besluiten waar voorzieningen worden gevestigd, zoals een universiteit of internationale school, kunnen we rekening houden met deze noord-zuid tegenstelling. Datzelfde geldt uiteraard bij de vestiging van bedrijven, die werkgelegenheid meebrengen. En ook bij mobiliteitsvraagstukken.

Het appèl dat een aantal van mijn collega’s deden op Amsterdam, toen ik aankondigde mij bescheiden te willen opstellen, heeft mij - zoals jullie merken - aan het denken gezet. Waarom zeiden mijn collega’s dat? Het heeft denk ik te maken met de opgedane ervaringen de afgelopen jaren met de netwerkstructuur. Die kan, als er geen gemeente is die de kar trekt, ook verzanden in vrijblijvendheid. Nu hoeft het zeker niet altijd de hoofdstad te zijn die de kar trekt.

De 2,5 miljoen burgers van deze Amsterdamse regio hebben géén gezamenlijk, democratisch gelegitimeerd bestuur. Wel hebben we samen een (te?) groot aantal platforms en overlegtafels. Eerder was er een Stadsregio met een regioraad. Ambtelijke tekentafels hebben veel varianten van samenwerking gezien die het uiteindelijk niet haalden. Er zullen ongetwijfeld nieuwe governancestructuren bedacht worden, wellicht ook slagvaardiger dan wat we nu hebben. Maar dat is secundair.

De geloofwaardigheid en daarmee de slagkracht van de regio, valt of staat bij ons gedeelde enthousiasme, bij onze bereidheid om werkelijk samen te werken, ook als dat soms ten koste gaat van onze lokale autonomie. Het betekent dat we niet alleen praktische beslissingen nemen over de toekomst van dit gebied maar ook werkelijk bouwen aan onze regionale geschiedenis en identiteit.

Tot slot, Maarten Prak, Nederlandse historicus, schreef vorig jaar het boek Citizens Without Nations. Daarin stelt hij dat vrijwel overal ter wereld lokale vormen van burgerschap bestonden, maar dat na de Franse Revolutie deze vormen werden afgeschaft omdat burgerschap nationaal moest zijn en meer gelijk.
Prak toont in zijn boek aan dat de lokale instituties (sociale voorzieningen, gildes en schutterijen) zorgden voor een hoge mate van politieke participatie, draagvlak en onderling vertrouwen. Sterker nog: Europa is volgens Prak minder democratisch geworden, toen lokaal en regionaal burgerschap plaatsmaakte voor staatsburgerschap. Prak pleit ervoor het lokale en regionale burgerschap te herwaarderen als aanvulling op het nationale burgerschap.
Hierin ligt voor ons allen – wat mij betreft - een grote opgave. In het versterken van het welzijn van de 2,5 miljoen inwoners van onze regio. De kracht van de metropool Amsterdam zit uiteindelijk niet in molens, dijken, en gebouwen. Maar in de mensen die door hun doen en laten, dagelijks tonen aan ons, aan elkaar en aan de wereld wat het betekent om hier te leven.

(Het gesproken woord geldt)

Geachte aanwezigen, goedemiddag,

We leggen zo dadelijk een krans bij de plaquette. Graag lees ik nog eenmaal de tekst op:

Zolang de herinnering leeft, is het leed niet voor niets geleden.

In dit huis, in 1672 gebouwd, woonde en werkte tot 1690 Paulus Godin, bewindvoerder van de West-Indische Compagnie (WIC) en directeur van de Sociëteit van Suriname. In deze functies was hij verantwoordelijk voor het opkopen en verkopen van Afrikanen die tot slaven werden gemaakt en vervoerd werden naar het Caribisch gebied, het vroegere West-Indië.
Vandaag telt onze stad veel Amsterdammers van wie deze Afrikanen de voorouders zijn.

Slavenhandel en slavernij zijn misdaden tegen de menselijkheid.

Het is een goede tekst omdat er vier elementen inzitten die we nodig hebben voor onze omgang met de geschiedenis:
Ten eerste, de erkenning van het leed. Ten tweede het benoemen van de feiten. Als derde, het onder ogen zien dat deze geschiedenis doorwerkt naar het heden.
En ten slotte, de onvoorwaardelijke veroordeling van slavernij.

Het negeren van de geschiedenis zou pijn en onrecht alleen maar vermeerderen. Er zijn nog teveel verhalen onbekend en er worden nog teveel stemmen niet gehoord. We blijven aandacht vragen voor die geschiedenis.

Tegelijkertijd richten we onze blik ook op de toekomst.
Op eigen kracht verder, maar niet alleen! Dat is het thema dat gekozen is voor Keti Koti dit jaar.

Trots op eigen kracht, daar wees Anton de Kom al op in zijn boek dat niet alleen ging over de verschrikkingen van de slavernij, maar ook de helden die het verzet ertegen leidden, zoals Baron, Bonni en Joli Coeur.

Die kracht zien we ook bij de Afrikaans-Caribische gemeenschappen hier in Amsterdam. Dankzij het werk van hun ouders en grootouders, en geïnspireerd door hun voorvaderen zien we een nieuwe generatie van activisten, wetenschappers, kunstenaars, artiesten en ondernemers de hemel bestormen en de wereld veroveren.

Amsterdam is niet alleen meer de stad van Rembrandt en Heineken, maar ook de stad van Nicole Bus, Sylvana en Patta.

Op eigen kracht verder, maar niet alleen. Niet alleen. Daar kunnen wij Amsterdammers samen voor zorgen. We eren oude en nieuwe helden, maar beschermen ook wie kwetsbaar is. We schijnen licht op het onrecht uit het verleden en bestrijden discriminatie en racisme in het heden. We herdenken een gedeelde geschiedenis en werken aan een gezamenlijke toekomst, voor iedereen ongeacht achtergrond, afkomst of kleur.

Dank u wel.

(Het gesproken woord geldt. )

Een briefje schrijven of bellen.
Je stem laten horen, of niet.
Je geliefde omhelzen,
de straat oversteken, of niet.
Hier naartoe komen vanavond, naar de Dam op 4 mei.
Of niet.

Elke keer, honderden keren op een dag, kiezen wij.
Zonder na te denken, zonder dwang.
Natuurlijk zijn er grenzen. Door regels, door afspraken.
Er zijn grenzen van wellevendheid. Maar het zijn onze grenzen... die wij – vrij en wel - kiezen.

Vanaf 14 mei 1940 – de dag van de capitulatie – was Nederland bezet, onvrij.
Sommigen zagen groot onheil aankomen. Zij vluchtten meteen of pleegden zelfmoord.
Maar veel mensen hadden nog geen vermoeden. Als de Duitse troepen Amsterdam binnenrijden over de Berlagebrug, staan er sympathisanten en NSB’ers maar ook gewone Amsterdammers langs de kant van de weg. Nieuwsgierig, bezorgd, wie zal het zeggen.

Wat doet het met een mens, alle vrijheid te verliezen? Bezet te worden?
Als de ruimte om je heen krimpt. Als de straten worden ingesnoerd door versperringen en bordjes ‘verboden voor joden’. Als de censuur nog maar één mening, één gedachte toestaat.

Als je niet meer zomaar een brief kan schrijven, je geliefde kan omhelzen? Beroofd te worden van je stem, vernederd te worden, opgejaagd je te moeten verstoppen en – als je joods bent – verdreven te worden uit je stad en je huis, van je familie en je vrienden. Iedereen te verliezen.

In 1940 is de Joodse Wiesje van Santen 17 jaar. Via de onderduik komt zij in het verzet terecht. Nauwelijks 19 jaar oud wordt zij door de Gestapo gevangen gezet en gemarteld. Ze ontsnapt en overleeft uiteindelijk de oorlog. Later keert ‘het honderdvoudige zwart van de bezetting’ vaak terug in haar gedichten. Net als de vrijheid waarvoor zij haar leven riskeerde. Over de bevrijding schrijft ze:

--en dan opeens
Zonder een voorspellend teken
Stap ik uit die nauwe gang;
De koker eigenlijk
Die mij gevangen houdt:
Lang en ondoorzichtig
En heel benauwd
Hij opent zich in losse delen
Panelen
Die achterover wijken
[..]
---en dan opeens
Verbaasd
Dat niets meer mij omsluit
Stap ik naar buiten---

We leven nu 74 jaar na de bevrijding. Er zijn nog mensen die het verschil tussen bezetting en vrijheid zelf hebben ervaren. Elk jaar worden het er minder.

Wij ademen vrije lucht, wij wandelen ongestoord door de stad, wij geven onze meningen, wij kiezen in vrijheid. We doen dat dagelijks, haast achteloos.

Maar aan onze vrijheid gingen pijn en groot verdriet vooraf.

Onze vrijheid is door pijn omzoomd.

Daarom geven we de herinnering aan onvrijheid door, alsof de oorlog gisteren was. Ook als niemand meer weet wat het is om in een bezet land te leven.

Daarom herdenken we … dit jaar, volgend jaar en alle jaren daarna.

Goedemorgen allemaal,

Hoeveel van u dacht dat u naar een ochtendconcert ging?

En meneer Otten, ik weet niet waar u zit, u kunt nu ontspannen want u hoeft geen presentatie te geven.

Beste mensen, van harte welkom in het Concertgebouw voor “De lintjesregen”.

Ik weet niet hoe het met u zit, maar ik ben nog nooit zo vroeg in het Concertgebouw geweest… Het heeft Zijne Majesteit behaagd vandaag 30 Amsterdammers te danken voor hun bijdrage aan de Nederlandse samenleving. Daarvan zijn er vanochtend 28 hier aanwezig.

Een aantal van u is hier vanochtend onder valse voorwendselen naartoe gelokt, dus u zult waarschijnlijk later wat kleine rekeningen te vereffenen hebben.

Alle 28 krijgt u een Koninklijke Onderscheiding. Amsterdam is er trots op dat de stad zoveel te decoreren mensen telt die zich voor de gemeenschap inzetten, op allerlei, heel verschillende manieren. U bent vandaag met een gemêleerd gezelschap. De oudste van u is 91 en de jongste 50 jaar oud. Ja, voor mij is dat nog redelijk jong.

Sommigen van u zal ik getweeën op het podium vragen, omdat u een duo vormt.

Ik heb in het eerste jaar van mijn burgemeesterschap geleerd hoe belangrijk onderscheidingen zijn. Want het markeert een heel belangrijk moment van uw leven. U wordt op dit moment erkend voor de inspanningen die u zich getroost heeft de afgelopen jaren. En u weet daarmee ook dat ze gezien zijn door anderen.

Het werk dat u verricht heeft, en de manier waarop u zich heeft ingezet voor de mensen die u dierbaar zijn, de mensen om u heen. We hebben het gezien; we hebben het gewaardeerd

Nadat alle onderscheidingen zijn uitgereikt, zal ik u verzoeken om nog één keer op het podium te komen zodat we een groepsfoto kunnen maken.

Het uitreiken van de onderscheidingen gebeurt in Amsterdam bij traditie in de omgekeerde alfabetische volgorde. Ik weet niet waarom dat zo is. Maar dat betekent dat ik als eerste Naima Yildrim wil verzoeken om naar voren te komen.

Naima Yildirim,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Naima Yildirim,

Nadat u het diploma Nederlands als tweede taal behaalde, stortte u zich met hart en ziel op vrijwilligerswerk. In 1997 begon u bij Stichting Turks Onderwijs Centrum. Daar richtte u zich op de verbetering van opvoeding en onderwijs aan allochtone kinderen. Met als doel om integratie, participatie en emancipatie te bevorderen. U geeft zowel taalles als hulp met huiswerk. Daarnaast betrekt u de ouders van de kinderen bij onderwijsactiviteiten en helpt u hen met het maken van de schoolkeuze naar het voortgezet onderwijs. In de buurt staat u bekend als een duizendpoot: u verzorgt de jaarlijkse Kinderfeestdag, u organiseert muzieklessen en computercursussen voor senioren, en u zet zich in om de leefbaarheid te verbeteren; activiteiten waar u de bijnaam duizendpoot aan te danken heeft.

Naima Yildirim, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau.

Anita Witlox,

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

Anita Witlox,

Ruim veertig jaar geleden begon u als landencoördinator-Marokko voor Amnesty International en groeide u uit tot expert binnen het netwerk van mensenrechtenorganisaties dat gevangenen, politieke vluchtelingen en immigranten in het buitenland bijstaat. Zo biedt u, via twee organisaties die wereldwijd actief zijn, hulp aan rechters en advocaten die opkomen voor mensenrechten. Uw imposante netwerk stelt u in staat om een brugfunctie te vervullen. Zo doet u zelf onderzoek in specifieke zaken in landen rondom de Middellandse Zee en zorgt u ervoor dat deze informatie bij de juiste juridische instanties terechtkomt. Sinds 2017 heeft u een nieuwe taak op u genomen: vrijwilliger bij de Toverfluit, een stichting die kinderen van vluchtelingen in Nederland ondersteunt bij hun streven naar een carrière in de muziekwereld. U doet dat met dezelfde passie waarmee u al ruim veertig jaar werkt aan het verbeteren van de omstandigheden van mensen in kwetsbare posities.

Anita Witlox, u bent benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Jan Vermist,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Jan Vermist, en dochter.

Wat hebben een kerkkoor en een caravanclub met elkaar gemeen?

Niemand van ons wil zonder muziek en vakantie: het zijn toch de zaken die het leven sjeu geven. Mensen die weleens hier in het Concertgebouw komen, kunnen daarover meepraten.

En u ook.

Sinds 1982 bent u betrokken bij het koor Vox Laudans in Sloten. U houdt de administratie bij, regelt de financiën, en misschien nog belangrijker: u zorgt dat het ledental op peil blijft.

Ook bent u zeer actief geweest bij CCK Caravanclub, vooral met het organiseren van evenementen en met het clubblad.

Tot slot bent u al meer dan 20 jaar vrijwilliger bij Amsta, verpleeghuislocatie Jan Bong in Geuzenveld.

Daar heeft u een radioprogramma met klassieke muziek voor bewoners. U bezorgt ze momenten van plezier, ontspanning en troost. In de woorden van de locatiemanager: “Zo eenvoudig en tegelijk zo groots.”

En kerkkoor, een caravanclub, een radioprogramma: het is een grootse combinatie. Maar het zijn nu eenmaal de zaken die uw interesse hebben.

Waarvoor u zich belangeloos inzet.

Het zijn de zaken waarmee u de samenleving kleur geeft.

Jan Vermist, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau.

Fong-Leng Tsang,

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

U bent beter bekend onder uw voornaam Fong Leng en wij weten allen dat u een beroemd modeontwerpster bent. U opende in 1969 uw eerste boetiek aan de Nieuwendijk in Amsterdam. Vrijwel onmiddellijk viel u op - in het tot dan toe brave Nederlandse modelandschap - met uw kleurrijke, extravagante en exotische creaties, en met vernieuwende materiaalcombinaties.

U introduceerde de glamour in Nederland – en dat doet u nog steeds- en vooral de durf om groot te denken en individualiteit tot uitdrukking te brengen. Al in 1974 kreeg u uw eerste museale tentoonstelling in het Van Gogh Museum. Inmiddels zijn uw creaties opgenomen in vele museale collecties zoals van het Amsterdam Museum, het Textiel Museum en het Rotterdam Museum.

U bent een pionier op vele fronten geweest. Zo was u de eerste modeontwerpster in Nederland die op bijzondere locaties en op vernieuwende wijze uw modeshows hield: uw modellen liepen niet maar dansten, het publiek zat niet op stoelen maar moest zich neervlijen op de grond. Uw grootste show hield u in 1983 in een uitverkocht PSV Voetbalstadion voor meer dan 15.000 toeschouwers: wereldwijd een ongekende en ongeëvenaarde prestatie. Naast deze shows in Nederland toonde u uw collecties in onder meer Bahrein, Split, Tokyo, Parijs en Bangkok.

Fong-Leng Tsang, u bent benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Patricia Steur,

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

Wij kennen elkaar.. Patricia Steur,

Oude jazzmusici in rokerige New Yorkse kelders. Gedecoreerde oorlogshelden.

Maori strijders met het hele gezicht vol tattoos.

U reisde de wereld over om ze vast te leggen in indringende, intieme portretten.

U begon als rock & roll fotograaf – volgens mij bent u dat nog steeds - en vestigde zich al snel als zelfstandige.

De kracht en innerlijke schoonheid vastleggen van mensen die hun dromen volgen: dat is wat u drijft.

Het bracht u grote successen: 10 boeken en meer dan 30 tentoonstellingen in binnen- en buitenland.

Met groot succes komt grote verantwoordelijkheid. Niet iedereen voelt dat zo. Maar u wel.

Aan vele maatschappelijke initiatieven leverde u belangeloos een bijdrage.

U maakt de campagnefoto voor ‘My body my rules’, waarmee u de gevolgen van seksualisering in de samenleving aan de orde stelde.

U maakte de videoclip voor de liveshow ‘Sta op tegen Kanker’.

Met het project ‘Durf te dromen’ maakte u portretten van kansarme kinderen. Ook bent u ambassadeur van Health Promotors en Mandela Bangle.

Door fotoshoots en werk beschikbaar te stellen voor veilingen en loterijen levert u een in het oog springende bijdrage aan de bestrijding van wereldwijde armoede, ongelijkheid en HIV en Aids.

Patricia Steur, u bent benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Evert Stel en Inge de Graaf,

Leden in de Orde van Oranje- Nassau

Evert Stel en Inge de graaf,

Het is vrijwel onmogelijk om u los van elkaar te adresseren - en ik geloof ook niet dat u nog los van elkaar komt…-.

U hebt immers samen het initiatief genomen om uw huis, het schip de Meander V, open te stellen voor terminaal zieke mensen die nog een vaarwens hebben. Samen zorgt u ervoor dat uw gasten en hun familieleden een onvergetelijke dag hebben. Honderden mensen hebben al van uw gastvrijheid gebruik mogen maken. De boottocht biedt uw gasten troost, afleiding en plezier. Ze kunnen voor even ontsnappen aan het ziekenhuis of anderszins. Uw schip is volledig aangepast en iedereen kan aan boord komen. Alles wordt tot in de puntjes verzorgd en met enthousiasme uitgevoerd. Het succes is zo groot dat u geld aan het inzamelen bent voor een tweede schip. Mijn complimenten…

Evert Stel en Inge de Graaf, u bent beiden benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau.

Herma Spreij

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

Herma Spreij,

De veerkracht van een buurt of gemeenschap wordt pas echt op de proef gesteld na een ingrijpende gebeurtenis. De Bijlmerramp van 4 oktober 1992 vormde zo’n gebeurtenis en sloeg letterlijk en figuurlijk een gat in Amsterdam Zuidoost. U heeft zich vanaf het eerste moment na de ramp ingezet voor de nabestaanden en getroffenen en u bent dat de afgelopen decennia belangeloos blijven doen. U bent betrokken als ondersteuner of initiatiefnemer geweest bij diverse organisaties die zijn ontstaan na de Bijlmerramp. Bijvoorbeeld De Groep Lotgenoten die de gezondheidsklachten in kaart bracht en de stichting vliegverkeer Bijlmermeer die zich inzet voor schoner, veiliger en geluidsarmer vliegverkeer. En u bent al die tijd betrokken geweest bij de jaarlijkse herdenking van de Bijlmerramp – ik was er vorige keer ook - bij de ‘Boom die alles zag’.

Uw belangeloze inzet voor uw naasten voor meer dan 26 jaar is een voorbeeld voor velen. Herma Spreij. U bent benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Gerard Spong,

Officier in de Orde van Oranje-Nassau

Meester Spong, beste Gerard,

Meer dan 45 jaar geleden begon u uw carrière als advocaat-stagiair in Paramaribo. Na vervolgens 25 jaar partner te zijn geweest van ‘Wladimiroff en Spong’ in Den Haag, werd u een Amsterdammer. Tot onze vreugde.

Inmiddels bent u uitgegroeid tot een icoon van de strafrechtadvocatuur.

Collega-strafpleiters bewonderen uw veelzijdigheid, hoogleraren prijzen uw bijdrage aan de ontwikkeling van het recht en leden van de Hoge Raad zeggen zich extra goed voor te bereiden wanneer u als raadsman optreedt.

Niet alleen uw cliënten hebben baat gehad van uw bijzondere kwaliteiten als advocaat. Jonge juristen die bij u stage liepen, noemen u als een inspirerende leermeester. Met de vele lezingen en bijdragen aan opleidingen die u hebt gegeven, heeft u in niet geringe mate bijgedragen aan het hoge niveau van strafrechtadvocatuur in ons land. Net als met uw decennialange onbezoldigde inzet voor diverse beroepsverenigingen.

Het belang van scherpe en integere strafpleiters voor onze rechtstaat heeft u, op eloquente en humorvolle wijze, onder de aandacht gebracht bij het brede publiek door vele mediaoptredens, publicaties en door een veelgeprezen theaterprogramma.

Daarin – en in uw werkzame leven – hebt u blijkgegeven van een grote liefde voor uw vak, van een enorme maatschappelijke betrokkenheid en van slechts een heel klein vleugje ijdelheid.

Gerard Spong, u bent benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau.

Goof Schönberg,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Goof Schönberg,

U heeft 25 jaar gewerkt bij Groep Technische Industrie (GTI) als chef Technische dienst. Naast uw dagelijkse werkzaamheden was u 15 jaar secretaris van de bewonerscommissie Ons Belang. U was verantwoordelijk voor de administratie van de bewonerscommissie die optrad voor haar 50 leden. Als secretaris onderhield u de contacten met wooncorporatie Eigen Haard met betrekking tot het onderhoud van de woningen.

Het belang van uw buurt gaat u na aan het hart. U hebt onder andere actie gevoerd om tramlijn 7 door te trekken tot aan het Sloterparkbad en om een blauwe zone in de buurt in te voeren in plaats van betaald parkeren.

-     “En afblijven”.

Weet u: ik geeft het door aan de verantwoordelijke wethouder. Beide acties hebben tot succes geleid, maar dat had u al begrepen.

Vanaf 2010 bent u werkzaam bij het Van Eesterenmuseum in Amsterdam. U was betrokken bij de bouw van het nieuwe paviljoen aan de Sloterplas. Op dit moment bent u niet allen technisch beheerder maar geeft u ook rondleidingen.

Goof Schönberg, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Gert van Schaik en Jan Kruunenberg, Leden in de Orde van Oranje-Nassau

Gert van Schaik en Jan Kruunenberg,

Eenzaamheid is nog te vaak de stille en onzichtbare verwoester van menselijk geluk en gezondheid. Dankzij Hulplijn Amsterdam kan iedereen een luisterend oor vinden en zonder de inspanningen van mensen met een toewijding zoals u die aan de dag legt, kan zij niet bestaan. U voorziet in een grote behoefte voor mensen in geestelijke nood, in paniek, mensen die zich alleen voelen, of die gewoon even iemand willen spreken die niet meteen met een oordeel klaar staat.

U bent er voor hen, ook op de momenten dat de rest van Nederland een feestje viert, zoals op Koningsdag of met Kerst. Dit is belangrijk werk, dat weliswaar vrijwillig is, maar zeker niet vrijblijvend en niet door iedereen zomaar gedaan kan worden. U hebt beiden door de jaren heen in de talloze gesprekken uw luisterend oor sterk ontwikkeld en door actief deel te nemen aan trainingen en intervisie-sessies. Bovendien bent u getweeën geliefd bij de collega’s. Jan Kruunenberg, u bent daarnaast een veelgeprezen huisfotograaf van de Hulplijn-stichting en bovendien actief als vrijwilliger bij de Amsterdamse politie.

Gert van Schaik, u wordt bewonderd door uw collega’s om de rust die u in uw werk weet te bewaren en om het feit dat u altijd bereid bent avond- en nachtdiensten te draaien.

Onze stad kan op u beiden bouwen en dat is niet onopgemerkt gebleven.

Gert van Schaik en Jan Kruunenberg, u bent beiden benoemd tot Lid in de Orde van Oranje- Nassau.

Jos Otten,

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

Jos Otten,

Amsterdam is gebouwd op palen, met daarbovenop een heleboel stenen. U heeft een groot deel van uw leven gewijd aan het in ere herstellen en behouden van die vaak bijzondere stenen. Als bestuurslid en voorzitter van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad, en als de ‘forensisch gevelsteendeskundige’ van onze stad. Bijna dertig jaar lang heeft u zich ingezet om gevelstenen terug te vinden, te restaureren, en op die manier de oude binnenstad tot leven te wekken.

Maar niet alleen gevelstenen, ook stadspoortjes en monumentale gebouwen konden op uw aandacht rekenen. U bent nog altijd penningmeester van processie De Stille Omgang, en u was betrokken bij het Nederland-Ruslandjaar in 2013.

Met al uw activiteiten heeft u een wezenlijke bijdrage geleverd aan het behoud van onze prachtige stad. Dit is niet onopgemerkt gebleven: de laatste jaren vinden meer en meer toeristen hun weg naar Amsterdam, iets waarvoor u overigens al lang geleden waarschuwde.

Jos Otten, u bent benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

Pieter Nieuwkamp,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Pieter Nieuwkamp,

Een man met twee rechterhanden en groene vingers, die zorgt dat mensen droge voeten houden: waar vindt je zo iemand?

Aan de Slatuinenweg in West, waar u al tachtig jaar woont.

U zette zich met hart en ziel in voor het behoud van de buurt. Mede dankzij u is de dorpse sfeer in stand gebleven: een oase van rust en groen in een stedelijke omgeving.

Meer dan 30 jaar geleden begon u als vrijwilliger bij Stichting Natuurtuinen Slatuinen. Een plek waar natuurbeheer, onderwijs en sociale buurtfunctie samenkomen.

U was een paar jaar geleden al gestopt, maar die werkhandschoenen bleven maar kort in de wilgen hangen.

Want de tuin moest onderhouden worden. Er moest een tentoonstelling komen over de geschiedenis van de buurt. En er moesten nog even wat vlonders worden aangelegd. Kolfjes naar uw hand natuurlijk.

Uw motto is “tien procent inspiratie, negentig procent transpiratie”. Deze onderscheiding is 100 procent verdiend.

Pieter Nieuwkamp, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau.

Paul Mertz en Frits Baylé

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau

Paul Mertz en Frits Baylé.

‘De maatschappij, dat ben jij’. Je zou het als het thema van deze hele bijeenkomst kunnen zien. Maar het is natuurlijk de beroemde slogan van SIRE. U beiden stond aan de wieg van die stichting, vijftig jaar geleden.

Tot die tijd dachten mensen bij de reclamewereld vooral aan snelle jongens in hippe pakken – niet dat u dat niet bent - en geld in overvloed.

Niks mis mee, maar men dacht niet in eerste instantie aan maatschappelijke betrokkenheid.

Dank zij u beiden hebben we dat beeld behoorlijk moeten bijstellen.

Want op uw initiatief werkt sinds die tijd de hele reclamewereld gratis mee aan ideële campagnes over maatschappelijke onderwerpen.

Spraakmakende campagnes die wakker schudden, die aanzetten tot reflectie en discussie, die mensen in beweging krijgen.

Of het nu gaat over hoffelijkheid in het verkeer, eenzaamheid, pesten of vuurwerk. De campagnes waren en zijn nog steeds een vliegwiel voor maatschappelijke discussie.

Verweesde onderwerpen komen dank zij SIRE onder de aandacht van een groot publiek.

En u bezorgde de reclame een blijvend maatschappelijk gezicht.

U beiden had vijftig jaar geleden een simpel doel: de samenleving een beetje mooier maken. Dat is u gelukt!

De één de man met de pioniersgeest, de ander de man met het creatieve brein.

Paul Mertz en Frits Baylé, u bent beiden benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Plony Gruijthuijsen,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Plony Gruijthuijsen,

Meer dan 35 jaar was u vrijwilliger bij de Algemene Hulpdienst Buitenveldert. De eerste 25 jaar als gastvrouw bij de wekelijkse eettafel voor buurtbewoners. U hield iedere week intake-gesprekken voor bewoners met een hulpvraag. U hielp hen de weg te vinden in het soms moeilijke woud van instanties. Ook was u actief in de telefooncirkel: iedere zes weken had u een week lang contact met hulpbehoevende bewoners. Werd er niet opgenomen, dan ging u persoonlijk langs om polshoogte te nemen. Of alles nog in orde was.

Het is dit soort betrokkenheid waarop een buurt drijft. U maakte de eerste koppeling tussen hulpverleners en buurtbewoners. Vaak schatte u deze match zó goed in, dat er echte vriendschappen ontstonden. Dit vraagt om een groot inschattingsvermogen en sociaal gevoel. Een talent, dat door de Algemene Hulpdienst Buitenveldert zonder twijfel gemist zal worden.

Plony Gruijthuijsen, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau.

Jelle Feitsma,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Jelle Feitsma,

Bescheidenheid en dienstbaarheid zijn twee karaktertrekken die door vrijwel iedereen in uw omgeving worden gebruikt wanneer ze u omschrijven. Deze eigenschappen combineert u met een enorme drive. Al in de jaren ‘80 greep u eigenhandig de kans aan om senioren via computerlessen te verbinden met de samenleving. – U was een early adopter zeg!-

U was ervan overtuigd dat dit eenzaamheid kon voorkomen. U heeft honderden mensen op deze manier uit hun isolement gehaald. Een zelfde soort verbinding heeft u weten te realiseren als medeorganisator van het International Christian Fellowship; een organisatie die christenen bij elkaar brengt. Bovendien wil ik uw betekenisvolle positie binnen de Willem de Zwijgerkerk noemen. Volgens een aantal ingewijden speelt, mede dankzij u, de Willem de Zwijgerkerk een belangrijke rol in de buurt als ontmoetingsplek. Bovendien hebt u bijgedragen aan het inrichten van de tuin en het verbouwen van de kerk, waaronder het orgel en de keuken, waardoor het een gebouw is om door een ringetje te halen.

Jelle Feitsma, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau. Erica van Eeghen,

Officier in de Orde van Oranje-Nassau, Liesbeth Coltof

Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw

Erica van Eeghen en Liesbeth Coltof,

Al ruim dertig jaar werkt u samen in Amsterdamse jeugdtheatergezelschappen. Liesbeth Coltof als artistiek leider en Erica van Eeghen als zakelijk leider. Vorig jaar nam u, Liesbeth Coltof, afscheid van de Toneelmakerij en ontving u de Zilveren Medaille van de stad. U bent in binnen- en buitenland een gelauwerd regisseur. U hebt roem verworven doordat u het jeugdtheater wist te moderniseren en op een zeer hoog peil te brengen. Uw opvatting dat je kinderen niet moet betuttelen maar serieus moet nemen, klonk door in al uw werk en vond alom erkenning.

Erica van Eeghen, u hebt een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het jeugdtheater in Nederland als zakelijk directeur van de Toneelmakerij. Daarnaast hebt u uw brede kennis en netwerk ingezet in tal van nevenfuncties, ook internationaal. U bent diep geworteld in het Amsterdamse culturele leven.

In een conservatief podiumkunstenklimaat stond u pal voor uw artistiek leider en hield u koers voor de vernieuwing van het jeugdtheater. U creëerde ruimte om te experimenteren, te onderzoeken en kruisbestuivingen aan te gaan met andere kunstdisciplines.

In 2013 kreeg de Toneelmakerij de Gouden Krekel toegekend, de belangrijkste jeugdtheaterprijs in Nederland.

Erica van Eeghen, u bent benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau Liesbeth Coltof, u bent benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw

Peter Doeswijk,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Peter Doeswijk,

Waar te beginnen? Uw buurt, de omgeving van de Vijzelstraat en Vijzelgracht, heeft roerige decennia achter de rug. De aanleg van de Noord-Zuidlijn en de verbouwing van De Bazel waren ingrijpende veranderingen.

Als ondernemer, initiator van de ondernemersvereniging en bewoner bent u onvermoeibaar betrokken geweest bij de metamorfose van uw buurt. U bracht mensen bij elkaar. Bewoners én ondernemers. Veelzeggend voorbeeld zijn de kijkdozen van kinderen, waarmee u de bouwhekken versierde. U zette uw eigen kunststichting op, en hielp mbo-studenten aan stages in het gebied. Ondertussen zette u zich achter de schermen in om mensen bij elkaar te brengen, en de Vijzelbuurt vooruit te helpen.

Met uw creativiteit en optimisme heeft u de stad kleur gegeven. Daarmee heeft u uw gebied voor eeuwig helpen veranderen in een prachtige nieuwe omgeving.

Peter Doeswijk, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau. Tony Chung

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Tony Chung

Al veertig jaar bent u onbezoldigd vicepresident van de Vereniging Fa Yin in Nederland. Fa Yin is een maatschappelijke organisatie voor Chinezen in Nederland met een verenigingsgebouw waarin

regelmatig lezingen en informatiebijeenkomsten gehouden worden door en voor voornamelijk Chinese ouderen. Ook is het de oefenruimte voor verschillende Kantonese operagezelschappen en Tai Chi lessen.

In 1979 richtte de vereniging ook de Chinese School Fa Yin Amsterdam op. Dit is de

‘zaterdagschool’ waar kinderen met en zonder Chinese achtergrond Chinees leren. De school begon in een achterkamertje van de Vereniging Fa Yin met zes leerlingen en is inmiddels uitgegroeid tot een school met meer dan vijfhonderd leerlingen. Van het begin af aan - veertig jaar geleden – bent u daar zeer bij betrokken, de laatste jaren als directeur.

Omdat u naast Nederlands goed de talen Kantonees en Hakka spreekt, vervult u vaak de rol van tolk-vertaler. Een uitkomst voor oudere Chinese migranten die het Nederlands niet machtig zijn. U gaat met hen mee naar de huisarts, de bank of het gemeenteloket.

U organiseert de jaarlijkse Chinese Sportmanifestatie en jarenlang was u de drijvende kracht achter de toernooien van de Eerste Hollandse Drakenboot Club.

Tony Chung, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau.

Clemens Boon en Carolien Boon-Beukman, Leden in de Orde van Oranje-Nassau

Clemens Boon en Carolien Boon-Beukman,

Van dit duo is de echtgenoot in de veronderstelling dat alleen zij, mede door zijn toedoen, een onderscheiding ontvangt.

Een liefdevol en veilig gezin is voor ieder kind van levensbelang, maar niet altijd vanzelfsprekend. Toen Alisa, een vriendin van uw beider dochter, na het verlies van haar moeder niet meer thuis kon wonen, mocht zij bij u in huis komen. U bood toen de troost en geborgenheid waar Alisa nog elke dag dankbaar voor is. Nadat Alisa weer bij haar vader kon wonen en de draad van het leven weer kon oppakken, bleef uw deur open voor kinderen in nood die uw hulp nodig hadden. Maar liefst 21 kinderen vonden na Alisa bij u een liefdevol pleeggezin. De één verblijft maar kort bij u, de ander wat langer. Al deze kinderen hebben in elk geval gemeen dat zij voluit zeggen dat u beiden in een turbulente fase van hun leven een stut en steun was, waar zij in grote dankbaarheid hun leven lang aan terugdenken. Ook zette u zich succesvol in om nog meer pleegouders te werven. Naast het pleegouderschap hield u tijd en energie over om sinds 2010 de ‘Taste of Nieuw West’ te

organiseren, waarin elke maand tientallen inwoners van Nieuw West eetcultuur en muziekcultuur van over de hele wereld met elkaar uitwisselen. Uw gulheid verdient naleving en erkenning.

Clemens Boon en Carolien Boon-Beukman, u bent beiden benoemd tot Lid in de Orde van Oranje- Nassau.

Trudi Beelen,

Officier in de Orde van Oranje-Nassau

Trudi Beelen,

Toen u in 1976 begon als huisarts en in 1986 uw loopbaan vervolgde als verslavingsarts bij Jellinek, werd roken in onze samenleving beschouwd als iets heel normaals. Tot het begin van deze eeuw werd roken niet gezien als een problematische verslaving, maar meer als een gewoonte. Roken hoorde wel bij het vak van verslavingsarts, maar dan wel door zélf te roken.

Als één van de eersten ijverde u om roken te beschouwen als een ernstige verslaving. De samenleving volgde u daarin, zij het wat later. Die verandering heeft zich in de afgelopen decennia voltrokken. Maatschappelijk gezien misschien snel, maar in werkelijkheid was het een kwestie van lange adem.

U heeft baanbrekend onderzoek verricht, trainingen ontwikkeld voor de behandeling van tabaksverslaving, onvermoeibaar gewerkt aan het juist diagnosticeren van tabaksverslavingen en meegeschreven aan vrijwel alle bestaande richtlijnen. Met uw trainingen zijn duizenden hulpverleners opgeleid, die op hun beurt weer duizenden van hun rookverslaving hebben afgeholpen of dat hebben geprobeerd.

Trudi Beelen, u bent benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau

Ton Bakker,

Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Ton Bakker,

Als vrijwilliger was u 25 jaar actief als bestuurslid voor het Nederlands Instituut voor Volksontwikkeling en Natuurvriendenwerk, beter bekend als het NIVON, dat de Nederlandse tak van de Internationale Natuurvrienden is. Het NIVON is een open vereniging waarin mensen met en voor elkaar werken aan een samenleving die eerlijk is en groen. Zij telt in ons land 17.000 leden.

Een kwart eeuw lang was u penningmeester van het Koos Vorrink- Natuurvriendenhuis in de Laage Vuursche en daarnaast was u actief voor de Amsterdamse NIVON-afdeling Slotermeer/Geuzenveld. U hield de financiële administratie op orde, bereidde de bestuursvergaderingen voor en organiseerde diverse activiteiten, zoals tabletcursussen voor ouderen.

Speeltuinvereniging De Wentelbaan kon op uw onvoorwaardelijke steun rekenen, alsook de leerlingen van de 16e Montessorischool Gaasperdam die u op hun mid-week reisjes begeleidde en al ruim 10 jaar bent u als vrijwilliger actief voor de Stichting A Sister’s Hope die geld inzamelt voor wetenschappelijk onderzoek naar borstkanker.

Ton Bakker, u bent benoemd tot Lid in de Orde van Oranje–Nassau.

Frans van Alen (senior) en Frans van Alen (junior), Lid in de Orde van Oranje-Nassau

Wie van u is Frans?

Frans van Alen en Frans van Alen, Vader en zoon.

Frans van Alen senior,

Gemeenschapszin zit diep in uw genen verankerd. De kerkgemeenschap van de Rooms Katholieke Parochiekerk St. Nicolaas en Barbara en het parochiehuis hebben decennialang op uw steun mogen rekenen. Nooit is er tevergeefs een beroep op u gedaan. U was de spil in het parochieleven binnen en buiten de kerk. Collectant, secretaris, koster, voorzitter: u heeft het allemaal met evenveel toewijding gedaan. Dat geldt ook voor de Amsterdamse Speeltuin Vereniging

Bilderdijkpark. Aanvankelijk zou u ‘even bijspringen’, inmiddels bent u daar meer dan dertig jaar actief. Wat heet: u bent nog steeds iedere dinsdagochtend present om klussen uit te voeren.

Frans van Alen junior,

Ook u bent vrijwilliger bij de speeltuinvereniging Bilderdijkpark. U wordt beschouwd als een ‘clubicoon’. Op uw zestiende was u al judoleraar. Daarna bent u decennialang actief gebleven als bestuurslid en heeft u, samen met een klein aantal anderen, het speeltuingebouw vernieuwd en voorzien van de laatste technische snufjes.

‘Iemand op wie je kan bouwen’, wordt er over u gezegd. Een houding die u van huis uit, van Frans van Alen senior, heeft meegekregen.

Voor de brandweer heeft u zowel op landelijk als lokaal niveau uiteenlopende activiteiten verricht.

Van het op orde brengen van een enorme hoeveelheid papieren documentatie tot de

instandhouding van de trots van het lokale korps: de stoombrandspuit ‘Cerberus’. Beide zijn onderdeel van het nationaal brandweererfgoed geworden.

Frans van Alen en Frans van Alen, u bent beiden benoemd tot Lid in de Orde van Oranje-Nassau. Ik weet niet wat voor weer het buiten is, maar hier binnen schijnt de zon…

Dames en heren,

We hebben vandaag kennis gemaakt met 28 zeer speciale Amsterdammers wier inzet voor stad en land zo bijzonder is dat het Zijne Majesteit heeft behaagd hen te ridderen.

We hadden vrijwilligers uit alle delen van de stad. Van vrijwilligers bij een speeltuinvereniging tot aan een lerares die huiswerkbegeleiding geeft. We hebben vandaag een prachtige doorsnede gezien van de talenten die onze stad rijk is.

Voordat we aan de koffie met ‘lintjestaart’ gaan wil ik alle gedecoreerden vragen om nog één keer op het podium te komen zodat we een groepsfoto kunnen maken. En ik zou zeggen, neem vooral uw bos bloemen mee.

Toen Thomas Edison zes jaar oud was kwam hij op een dag terug van school met een brief voor zijn moeder, Nancy Matthews Elliot.

Hij zei: ‘mijn leraar heeft mij deze brief gegeven en gezegd dat alleen mijn moeder die mag openmaken.’ Zij pakte de brief aan, las de inhoud en er rolden tranen over haar wangen.

Toen en las ze ‘m voor: ‘Uw zoon is een genie. Deze school is te klein voor hem en heeft niet voldoende leerkrachten om hem verder te onderwijzen. U zult dat verder zelf moeten doen.’

Vanaf die dag begon ze hem thuis te onderwijzen. Ze overleed toen Thomas 24 jaar was. In de jaren daarna ontwikkelde hij zich tot een van de grote uitvinders van de negentiende eeuw. Hij bedacht de gloeilamp en stond daarmee aan de wieg van alle elektrische verlichting.

Op een dag opende hij een oude koffer met spullen van zijn moeder en daarin vond hij de brief die de leraar in zijn jonge jaren aan zijn moeder had geschreven. Hij opende de enveloppe en las: ‘Mevrouw, uw zoon is verstandelijk gehandicapt. Wij kunnen hem niet langer op school handhaven. Hij mag niet meer komen.’

Nu rolden bij hem de tranen over zijn wangen en hij schreef in zijn dagboek: ‘Thomas A. Edison was een verstandelijk gehandicapt kind die door zijn moeder veranderde in het genie van de eeuw’.

Dames en heren,

Deze anekdote komt uit het prachtige boek van Jos van der Lans: ‘Niet normaal’ over de geschiedenis van de Nederlandse gehandicaptenzorg.

Wij kennen allemaal voorbeelden van mensen die op ons pad kwamen en die bepalend waren voor de loop van ons leven. Hoe vaak zijn dat niet leraren die de liefde voor hun vak overdroegen.

Voor mij was dat juffrouw Bohm, een wat eigenaardig klein vrouwtje op mijn Enschedese, middelbare school die haar parkiet in een kooitje mee naar school nam, froufroutjes onder de les uitdeelde en dan op een draagbare pick-up liederen van Jean Ferrat speelde.

Frans heb ik nooit echt leren spreken. Maar ze bracht me wel liefde voor poëzie bij, en het belang van genot - als zij zelf met haar ogen dicht en haar handen gevouwen, op een kussentje om boven haar bureau uit te komen, unverfroren (schijnbaar doof voor de puberale rumoer in de klas) naar de liederen van Ferrat zat te luisteren.

Graag wil ik met u praten over burgerschap en onderwijs.

Wat is burgerschap?

Waarom is burgerschap belangrijk en welke rol kan het onderwijs daarin spelen? Het zijn vragen die ik hoop vandaag met u te beantwoorden.

Tegenwoordig associëren we burgerschap in juridisch opzicht vaak met staatsburgerschap. In haar essay ‘Kwetsbaarheid – weerbaarheid’ dat politiek filosofe Tamar de Waal schreef voor het 4-5 mei comité, legt ze glashelder uit dat het zich daartoe niet beperkt – hoe belangrijk het staatsburgerschap ook is.

Het staatsburgerschap geeft ons – aldus de Waal – de basis: recht op een paspoort, op grondrechten en de gelijke toegang tot die rechten en stemrecht.
Staatsburgerschap is bepaald geen vanzelfsprekend bezit. Wie er toegang toe heeft, wanneer en waar mensen er gebruik van mogen maken, geeft aanhoudend aanleiding tot debat en tot protest en tot verzet. En tot diepe emoties van uitsluiting als mensen geen toegang tot staatsburgerschap krijgen.

Toch wil ik hier niet het staatsburgerschap behandelen. Het gaat mij om de tweede variant die De Waal behandelt en die zij maatschappelijk burgerschap noemt.
Het staatsburgerschap biedt je namelijk wel je basale rechten maar geven inwoners van een staat weinig handvatten om hun democratie te verzorgen en te onderhouden. Dat vraagt bijvoorbeeld om samenwerking, om debat, en om enige mate van democratische betrokkenheid. Daarvoor is het noodzakelijk dat de verzameling individuen die gezamenlijk in een staat wonen méér met elkaar delen dan alleen dat paspoort en de grondrechten. Vanzelfsprekend geven de grondrechten richting voor het maatschappelijk burgerschap. In de grondwet - net als in de mensenrechten - is onder andere vastgelegd dat we vrij zijn te geloven wat we willen en dat we er met onze medeburgers op een geweldloze manier uit hebben te komen als onze opvattingen botsen met die van een ander.

Maar dat is niet genoeg. In de woorden van De Waal: ‘ook al heeft een land een uitstekende grondwet, machtenscheiding en politieke instituties, een democratie werkt alleen als de burgers zich ook om democratische waarden en het algemeen belang bekommeren. Om een voorbeeld te noemen: met het formeel en grondwettelijk verbieden van discriminatie, zijn seksisme, racisme en andere vormen van intolerantie nog niet uit de maatschappij verdwenen. Daar zijn ook de juiste opvattingen en de inzet in de samenleving voor nodig (aldus De Waal, en zij vervolgt….). Je zou daarom metaforisch kunnen stellen dat een democratie is als een schip: het schip van de democratie, ofwel haar politieke en juridische instituties, vaart alleen stabiel en doelgericht als de bemanning, ofwel haar burgers, koers willen en kunnen houden.’

In Nederland zijn er bijna evenveel perspectieven op wat goed burgerschap inhoudt als er burgers zijn. Dat hoort bij Nederland. De één benadrukt het belang van zich vrijwillig inzetten voor de samenleving, de ander vindt juist een kritisch en afstandelijk commentaar op diezelfde samenleving een bewijs van goed burgerschap.
Hoewel het soms eenvoudiger lijkt om overeenstemming te vinden over wat we niet willen – oorlog, een totalitair regime – kan het dagelijkse politieke en publieke gekrakeel niet verhullen dat we het ondertussen wel degelijk eens zijn over een aantal heel fundamentele waarden. Een overweldigende meerderheid van Nederlanders schaart zich namelijk achter de democratie en de rechtsstaat, achter de vrijheid van meningsuiting en vrije pers tot aan het verbod op discriminatie. Ook de structuur van onze democratische rechtsstaat, met verkiezingen en de scheiding der machten, staan in de opvattingen van burgers nog fier overeind. Met andere woorden, als staatsburgers profiteren we er niet alleen van; als maatschappelijke burgers willen we onze democratische rechtstaat ook koesteren en versterken. Deze stille, en vaak te weinig benadrukte maatschappelijke overeenstemming - over wat we belangrijk vinden en hoezeer we ons gedeelde burgerschap koesteren – is onveranderlijk stevig.

Iedere democratie moet nadenken over haar duurzaamheid, oftewel, over de wijzen waarop zij nieuwe generaties burgers – als resultaat van geboorte of migratie – kunnen inspireren en motiveren zich te bekommeren om de democratie en het publieke belang.

In de loop van ons leven leren we op verschillende plekken maatschappelijk burgerschap uit te oefenen en door te geven. Ouders brengen hun kinderen vaardigheden bij, grootouders spelen daarbij een rol, sociale instituties, zoals verenigingen en contact met buren, leren burgers om te luisteren, te onderhandelen, de ander te respecteren, en vormen zo onze democratische leerschool. De meest voor de hand liggende plek voor alle burgers om deze vaardigheden van maatschappelijk burgerschap te oefenen is vanzelfsprekend het onderwijs.

Dames en heren,

In Nederland hebben we ons lange tijd moeizaam verhouden tot de rol die het onderwijs kan spelen in het bevorderen van burgerschap. Na de Tweede Wereldoorlog werd voorstanders van burgerschapsvorming verweten te pleiten voor staatsindoctrinatie (goh, waar heb ik dit woord de laatste tijd vaker gehoord).

Met de totalitaire regimes van nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie vers in het geheugen, is dat begrijpelijk. Van staatswege opleggen wat goed burgerschap is, hoe je je als goed burger dient te gedragen, druist in tegen de vrijheid die we als individuen hebben om zelf invulling te geven aan ons burgerschap.

Inmiddels is er wel consensus over dat onderwijs onze kinderen juist kan equiperen hun eigen waarden te ontwikkelen, en de nodige kennis en vaardigheden te verzamelen om later – als zij groot zijn – volop me te kunnen doen en het schip van de democratie op koers te kunnen houden.

Naast wat kinderen wel of niet van huis uit meekrijgen, kunnen zij op school kennis opdoen, leren om kritisch te denken, om tegenspraak te ontvangen en te geven, om de wereld te verkennen en om te leren discussiëren met andersdenkenden, andersgelovigen. Het zijn vaardigheden die je moet ontwikkelen om later volwaardig deel uit te kunnen maken van de samenleving. Op school ontmoet je medeleerlingen met een tegengestelde mening. De klas is een ideale minimaatschappij, een vrijplaats om te oefenen in samenleven.

Het woord school komt uit het Grieks en betekende al ‘school’ of ‘les’, maar had van oudsher ook een ruimere betekenis, namelijk: de tijd dat je niet druk bezig hoeft te zijn met iets. De school als plek van rust en ruimte waar je de tijd kan nemen als jonge burger om spelenderwijs te ontdekken waar je voor staat, hoe de wereld in elkaar steekt, waar je zelfvertrouwen op kan doen. Kortom, de klas is logischerwijs de ideale plek om maatschappelijk burgerschap te leren ontwikkelen en te ontplooien.

De vraag is of dat voldoende lukt?

Als de school een minimaatschappij is dan weerspiegelt zij ook tot op zekere hoogte de problemen en spanningen in de samenleving.

In een vandaag gepubliceerd rapport laat het SCP zien dat meer Nederlanders zich zorgen maken over de toenemende polarisatie. Driekwart van hen vindt dat debatten steeds feller en ongenuanceerder verlopen, dat de bereidheid van mensen om er samen uit te komen kleiner wordt. Eerder liet ook het CBS zien dat Nederlanders steeds meer spanningen tussen sociale groepen ervaren. Zoals tussen jong en oud, tussen theoretisch en praktisch onderwijs, maar ook tussen verschillende etnische en religieuze groepen. 8 op de 10 Nederlanders vindt dat er (heel) veel spanningen zijn tussen groepen en 5 op de 10 Nederlanders ervaart die in zijn of haar directe omgeving.

De samenleving wordt niet alleen ingewikkelder, ze raakt daardoor ook gespannener en lichter ontvlambaar.

In een lezing voor de Raad voor het Openbaar Bestuur die ik enkele jaren geleden hield en die gepubliceerd is in de Groene Amsterdammer, verbind ik die spanning aan de snel opkomende identiteitspolitiek.

Daarin liet ik zien hoe identiteitspolitiek zich al lang niet meer beperkt tot zwarte activisten, maar het is ook een handelsmerk geworden van rechtse populisten en geleidelijk vanuit de activistische marges verplaatst naar het hart van de politiek.
In publieke en politieke debatten wedijveren de ‘boze blanke man’ en de ‘zwarte vrouw’ in gekwetstheid met elkaar en krijgen de ‘wegkijkende elite’s’, ‘de reaguurder’, ‘de boosneger’, de ‘bakfietsmoeder’ of ‘tokkies’ de schuld van alle ellende. Iemand die zich als witte, zwarte, man, vrouw, Hollander of moslim gekrenkt voelt, vindt daarin in toenemende mate de rechtvaardiging om de tegenstander te trakteren op spiegelbeeldige en dikwijls vernederende typeringen.

Er lijkt de afgelopen jaren een wedloop te ontstaan in gekrenkte identiteiten, in publiek breed uitgemeten slachtofferschap dat de opvattingen over maatschappelijke ontwikkelingen verdringt. Dit kan zelfs leiden tot de absurditeit dat een 55-jarige, blanke Amsterdammer in een opinieartikel een Marokkaanse man voorhoudt dat hij net zo weinig kansen heeft gehad, maar (ik citeer) ‘wat ik niet doe is jammeren over hoe oneerlijk het allemaal is geweest dat ik vanwege mijn afkomst, sociale status en accent allemaal kansen niet heb gekregen’.

De vraag is natuurlijk waardoor identiteitspolitiek zo opleeft en – vervolgens - of de maatschappelijke polarisatie en de culturele polarisatie die er het gevolg van zijn, kan worden teruggedrongen.

Daarvoor wil ik iets dieper op identiteitspolitiek ingaan.

Het is bepaald geen nieuw fenomeen. Het stamt uit de jaren vijftig en zestig toen onze samenleving – en ook die van Amerika - zich ontworstelde aan de ijzeren greep van standen en de dwingende autoriteit van staat en kerk. Journalist Henk Hofland schreef dat de burger gedekoloniseerd raakte: hij mocht zijn eigen lot bepalen en zou als individu met zijn hoogstpersoonlijke identiteit erkend en gerespecteerd worden. Er ontstonden in die jaren nieuwe sociale verbanden en groepen, vaak beginnend als protestgroepen tegen de conventionele samenleving waarbij de net gedekoloniseerde burgers zich aansloten. Vrouwen, zwarten, homoseksuelen, jongeren wilden anders en vrij kunnen zijn. Zij maakten hun identiteit – hun sekse, kleur, seksuele voorkeur, leeftijd, handicaps – tot inzet van maatschappelijke en politieke strijd en eisten gelijke toegang tot de publieke sfeer.

In identiteitspolitiek verenigden zich eigenlijk twee aan elkaar tegengestelde ambities. Het is een aanval op de beklemmende uniformiteit van de burgerlijke cultuur die in de Verenigde Staten en in Europa heerste. Zwarten met afrokapsels, verliefde homoseksuelen, alleenstaande werkende moeders accepteerden niet langer dat ze onzichtbaar werden gemaakt en in de maatschappelijke en politieke marge werden gedrukt. Zij wilden hun stempel kunnen drukken op de mainstreamcultuur en deze met hun aanwezigheid veelkleuriger, opener en onconventioneler maken.

Tegelijkertijd – en daar zit de ambivalentie in - moest identiteitspolitiek juist leiden tot de opheffing ervan. Uiteindelijk zou je etnische of seksuele identiteit geen verschil meer mogen maken voor je positie in de publieke sfeer. Democratisch burgerschap, invloed en medezeggenschap mochten niet langer zijn voorbehouden aan blanke, middelbare heren van stand maar moesten ook in dezelfde mate toegankelijk zijn voor bijvoorbeeld openlijk lesbische vrouwen. Het verschil in kleur of sekse zou niet verdwijnen, maar zou niet meer mogen leiden tot politieke hiërarchie of uitsluiting. Terwijl de persoonlijke identiteit dus werd ingezet als een politiek pressie-instrument moest deze uiteindelijk ook zijn politieke betekenis verliezen.

Identiteitspolitiek bleek buitengewoon effectief. In Nederland vond deze identiteitspolitiek uit die jaren haar hoogtepunt in de grondwetswijzigingen van 1983. Als eerste werd een nieuw artikel 1 toegevoegd: het discriminatieverbod. Daarmee werd officieel gemarkeerd dat discriminatie door de staat uit den boze was en dat iedereen in Nederland gelijk behandeld moest worden ongeacht zijn achtergrond en identiteit. Tegelijkertijd werd een aantal sociale grondrechten toegevoegd die de overheid verplichtte zich in te spannen voor de welvaart en het welzijn van alle burgers. Groepsachterstanden en -achterstellingen werden met andere woorden niet langer geaccepteerd. Het was, denk ik, Joop den Uyl die de slogan ‘spreiding van kennis, macht en inkomen’ muntte en daarmee de gedachte voedde dat – niet alleen gelijkberechtiging maar ook – goede opleidingen en hogere functies door een eerlijker verdeling van welvaart in ieders bereik zouden liggen.

Het was zoals Bas Heijne – die in die late jaren zeventig jaren volwassen werd – in het essay Onbehagen schreef, een tijd van vertrouwen en verwachtingen.

Alleen kwam dit jonge, kwetsbare en beloftevolle proces van emancipatie, gelijkberechtiging en democratisering met een schok tot stilstand voordat het goed en wel gestart was. Hier in Nederland, maar ook in andere Europese landen en in de Verenigde Staten: in alle landen – eigenlijk – waar identiteitspolitiek en onderlinge spanningen opleven.

Sinds de jaren tachtig met de grote werkloosheid werd de ongelijkheid tussen mensen langzamerhand weer groter. En dat gold niet alleen voor de verschillen in inkomens maar ook voor het verschil in opleidingsniveau en de toegang tot de macht. In de afgelopen decennia raakten inkomen, kennis en macht juist meer geconcentreerd onder een relatief kleine, gestudeerde elite.

Zo blijkt uit een berucht onderzoek van de Onderwijsinspectie van enige tijd geleden dat het onderwijsniveau van de ouders nog altijd bepalend is voor het schooladvies dat kinderen krijgen dan hun intelligentie. Een kind met laagopgeleide ouders krijgt vaker een te laag advies omdat de docent veronderstelt dat de ouders niet in staat zijn te begeleiden. Dit geldt nog meer als het om een kind gaat van laagopgeleide, allochtone ouders.

Dit staat haaks op de belofte in onze grondrechten vastgelegd dat elk mens, ongeacht zijn achtergrond, zich vrij kan ontwikkelen. Ongelijkheid reproduceert zich nog altijd langs lijnen van klasse en etniciteit: je postcode en het milieu en de herkomst van je ouders bepalen in belangrijke mate je toekomst.

Tegelijkertijd is de samenleving, en met name de staatsbureaucratie, ingewikkelder en ondoorzichtiger geworden. Veelzeggend is dat het opleidingsniveau van Kamerleden almaar hoger wordt, tot aan de volledige afwezigheid van mensen zonder vervolgopleiding in het parlement. De uitoefening van de macht en de controle erop hebben zich evenmin gespreid over de bevolking.

Maatschappelijk burgerschap gaat uiteindelijk over hoe we ons tot elkaar verhouden. Of we de belofte van gelijke kansen serieus willen nemen en uit onze hokjes komen van onze gekrenkte trots, van onze niet vervulde verlangens kunnen komen. Of we de muren willen neerhalen die we tussen onszelf en anderen plaatsen en die ons het zicht benemen op onze overeenkomsten, op onze gedeelde waarden en op onze gezamenlijke toekomst.
Als dit ons al moeite kost? Hoe staat het er dan voor in onze minimaatschappij? Op school? Op de plek waar we moeten leren samenleven. Dan zie ik drie zorgelijke ontwikkelingen.

• In Amsterdam (meer dan in andere delen van Nederland) neemt het categoraal onderwijs toe. De gymnasia schieten uit de grond, omdat de vraag van hoger opgeleide, meestal witte ouders, het aanbod nog steeds verre overtreft. Laat ik wel zijn. Ouders hebben het recht om kinderen op te willen laten groeien in hun eigen sfeer, tradities en geloof. Zoals ouders ook het volste recht hebben om hun kinderen de allerbeste kansen, het allerbeste onderwijs te willen geven. Dat kinderen met elkaar naar school gaan, ongeacht hun talent, intelligentie, sociale klasse, etniciteit, dient een maatschappelijk belang. En dat niet alleen. Het dient de ontwikkeling van kinderen zelf. Hun ontwikkeling tot maatschappelijke burgers die niet bang zijn voor de anderen waarmee zij samenleven – voor andersdenkenden, andersgelovigen en mensen die er anders uitzien.
  Zorgelijk wordt het wel als goed onderwijs, een goede opvoeding, voor ouders betekent dat de kinderen afgescheiden raken van andere groepen in de samenleving: van kinderen uit andere sociale milieus, uit andere etnische achtergronden en andere religieuze gezindten.Ook lijkt de vraag naar bijzonder, religieus onderwijs te groeien.
• Een tweede zorgelijke ontwikkeling. Naarmate kinderen kansrijker zijn, stoppen we er meer geld en tijd in. Wie met een taalvoorsprong aan school begint, sluit de schoolloopbaan meestal met een nog grotere voorsprong af. En het geldt niet alleen bij taal: naarmate kinderen getalenteerder zijn, krijgen ze meer kansen. Onderzoek laat zien dat een vmbo-jongere de middelbare school verlaat met veel minder burgerschapskennis dan de gemiddelde havist of vwo’er. Die verschillen zijn aanzienlijk groter dan in ons omringende landen. VMBO’ers leren minder vaak kritisch na te denken – in plaats daarvan ligt de nadruk op het je aanpassen aan de samenleving, en vooral aan de arbeidsmarkt. Een schrijnend voorbeeld vind ik wel dat een gymnasiumopleiding niet compleet is zonder Romereis. En ik gun iedereen een Romereis. Op het VMBO beperkt dit zich vaak tot een schoolreis naar de Achterhoek. Alsof VMBO’ers geen kennis nodig zouden hebben van de oudheid, van het ontstaan van onze moderne staat, alsof zij niet onder de Italiaanse zon nieuwe horizonten zouden willen ontdekken. We investeren minder en minder lang in de jongeren die van huis uit de minste kansen hebben. Dat zien we niet alleen terug in het dagelijks handelen van onze jongeren, maar ook bij verkiezingen. Op dit moment gelooft 7 op de 10 jongeren op het MBO dat zij geen enkele invloed kan uitoefenen op de politiek. En dat zien we terug bij de opkomstpercentages bij de verkiezingen. Jongeren met een beroepsopleiding stemmen met tientallen procentpunten minder dan jongeren met een academische opleiding. Terwijl die eerste keer stemmen cruciaal is voor toekomstig stemgedrag.
  Er zijn ook lichtpuntjes. Jongeren zijn in meerderheid democratisch gezind. Ze zijn voorstander van democratie, zowel als staatsvorm en als way of life. Uit interviews met vmbo-jongeren blijkt dat ze soms meer genuanceerde ideeën hebben over democratie dan jongeren op het vwo. Ze geven bijvoorbeeld vaker dan vwo’ers aan dat democratie niet alleen moet gaan over ‘de meeste stemmen tellen’, maar dat je ook rekening moet leren houden met de minderheden. Bijvoorbeeld als het over fundamentele rechten gaat.
  Politicologen spreken wel van outputlegitimiteit – daarmee bedoelen zij als de uitkomsten van een proces, hoe democratisch dat proces zelf ook verloopt, telkens nadelig zijn voor dezelfde groep, accepteert die groep vroeger of later het proces niet meer. Dan ervaart die groep machteloosheid, en dat kan leiden tot apathie, frustratie, rancune en uiteindelijk tot antidemocratische houdingen.
• Een derde zorgelijke ontwikkeling. In een onveilige klas klinken alleen veilige meningen. De samenleving komt de school in, in toenemende mate zeker sinds met internet en ‘social media’ we 24/7 worden geconfronteerd met oorlogen en conflicten elders die hun weerslag hier hebben. Amsterdam telt meer dan 180 nationaliteiten. Docenten noteren vaker dan voorheen extreme uitingen van leerlingen. Onderzoek laat zien dat sommige leerlingen en studenten in complottheorieën geloven, of het nu gaat om de ontkenning van de Holocaust, dat 9/11 een actie van de Mossad of de regering-Bush was. Het onderwijs is ook een unieke plek, omdat het een tussenruimte is. Tussen privé en publiek. Waar leerlingen in betrekkelijke rust en veiligheid uiteenlopende meningen en denkbeelden moeten kunnen verkennen en waar zij een nieuwe identiteit kunnen ontwikkelen, een fluïde identiteit. Een klas moet bij uitstek een plek zijn om onveilige meningen te verkennen
  .Het is begrijpelijk dat het lastig kan zijn om controversiële onderwerpen te bespreken, maar het is cruciaal. In 2016 leidde bijvoorbeeld de couppoging in Turkije bijvoorbeeld tot verhitte discussies op veel scholen. De Rotterdamse scholenkoepel BOOR stelde destijds voor om het maar helemaal niet meer over politiek te hebben in de klas. Hoe leer je feiten en meningen dan nog van elkaar te onderscheiden? Hoe leer je respect te hebben voor andersdenkenden? Alleen door in de klas een klimaat te creëren waarin iedereen vrijelijk en veilig zijn mening kan geven, ook al is dat een onveilige mening, zoals bijvoorbeeld een vooroordeel. Wanneer je daarover niet openlijk over van gedachten kunt wisselen, over seksisme, racisme, over grote internationale conflicten, hoef je je mening nooit aan te passen aan de feiten, leer je dat niet en ontbeer je de burgerschapsvaardigheden, ondanks dat de feiten de andere kant op wijzen.
  Zwaar belaste docenten die voor gepolariseerde klassen staan, lijken er soms voor te kiezen om botsingen te vermijden. Zeker als leerlingen zich al heel jong stevig lijken te hebben ingegraven in hun vaak door andere aangereikte of opgedrongen identiteit waardoor een gesprek moeilijk wordt.

Dames en heren,

Voor welke opgave staan we? Goed onderwijs kan geen goede burgers afdwingen - dat zou staatsindoctrinatie zijn -, maar kan wel leerlingen hun eigen burgerschap laten ontdekken en ontwikkelen, en ze uitrusten met de kennis, vaardigheden en houdingen om vol zelfvertrouwen mee te bouwen aan een weerbare democratie.

En dat begint met het gevoel dat je verschil kan maken. En een geloof in eigen kunnen. Wat heeft het immers voor zin om iets te doen, om je te verdiepen, of om voor de goede zaak op te komen als je denkt dat het toch geen zin heeft omdat je mening er niet toe doet?

Wie geen geloof in eigen democratisch kunnen heeft, wie zich niet gezien of gehoord voelt, wie niet het gevoel heeft erbij te horen, of wie het gebrek aan kansen van zijn ouders terug ziet in zijn eigen schoolopleiding, ontwikkelt vooral apathie en afzijdigheid.

Zoals de Ierse toneelschrijver en vrijdenker Bernard Shaw zei:

“The reasonable man adapts himself to the world,” while “the unreasonable one persists in trying to adapt the world to himself. Therefore all progress depends on the unreasonable man.”

Het opdoen van democratische ervaringen van groot belang. Dat zijn bijvoorbeeld ook de omgangsregels die in een klas samen worden opgesteld als er gepest wordt.

Wat accepteren de leerlingen van elkaar? Mogen leerlingen filmpjes maken van pestende medeleerlingen, zodat ze hun verdiende straf krijgen? Of is dat een inbreuk op de privacy? Dat soort spanningen, tussen individu en collectief – en vooral de discussies daarover - zijn waar het bij burgerschap om draait. Ook de discussie over links en rechts in de politiek dient in de klas gevoerd te worden. Burgerschap en democratie zijn niet voor bange mensen. Conflict hoort er bij.

Naast het geloof in eigen kunnen van individuele leerlingen, is bij burgerschap nog iets van belang. Dat je elkaar ontmoet, open staat voor een ander, elkaar en elkaars ideeën leert kennen. Als burger ben je immers altijd lid van een gemeenschap. Dus je moet elkaar kennen, om gezamenlijk het algemeen belang te kunnen formuleren, te betwisten en te herformuleren. Daarom is het zo belangrijk dat leerlingen elkaar leren kennen en ook in groepjes werken. Het liefst werken aan problemen waar ze zich geraakt door voelen en persoonlijke relevantie bij ervaren. Of het nu gaat om gelijke behandeling, duurzaamheid of burgerschap: burgerschap begint met een klein vlammetje in jezelf ontdekken. Dat vuur aanwakkeren, is wat goede docenten doen.

Zeker als het om onze jongste burgers gaat, hebben we de plicht om ze van een goede start te voorzien. Dat is ons maatschappelijk burgerschap. Hannah Arendt zei: ‘Ieder kind is een nieuw begin, en bezit de mogelijkheid om iets nieuws, een eigen initiatief te beginnen, en zo via woorden en daden een nieuwe keten van gebeurtenissen in gang te zetten’.

Dat is precies wat Thomas Edison ooit deed.

Ik dank u wel.

Een terroristische daad, letterlijk aan de andere kant van de wereld, brengt ons hier samen op dit plein.

Om ons medeleven te betuigen: in hart en gedachten zijn we bij de slachtoffers en nabestaanden van deze gruwelijke daad.

Daar is het nu nacht. Terwijl wij hier op de Dam meeleven en in bezorgdheid te delen. We delen met de Nieuw Zeelanders - zo ver weg – de wereld en de menselijkheid.

Wij ontmoeten elkaar in een tijd waarin de spanning tussen de bevolkingsgroepen en geloofsgemeenschappen voelbaar is en de verschillen uitvergroot worden. Spanning die door rechtsextremisten is misbruikt twee dagen geleden in twee moskeeën in Christchurch. De slachtoffers beleden samen hun geloof. Op zo een intiem moment van samenzijn, sloeg een wrede massamoordenaar toe.

De aanslag in Nieuw Zeeland is gericht tegen onschuldige moslims. Moslims over de hele wereld rouwen en zijn ook bang. Bang dat het zich herhaalt, dat zij en hun kinderen, hun geliefden slachtoffer worden.

Deze rechtsextremistische aanslag is ook een aanval op de vrijheid en tegen de open, tolerante samenleving. Daarmee raken de terroristen ook ons hier in Amsterdam.

Terrorisme kan nooit gerechtvaardigd worden uit een geloofsovertuiging of een politiek ideaal. Terrorisme is de vijand van elk geloof en de doodlopende weg voor elk ideaal. Terrorisme is ook nooit een teken van moed, het is enkel lafheid.

Ook onze Amsterdamse samenleving is kwetsbaar, vanwege onze grote verscheidenheid, vanwege de rijkdom van alle verschillende mensen. Tegelijk zijn we sterk, juist door die verscheidenheid. Dat is wat ik hier op de Dam zie, de kracht van verscheidenheid.

We staan hier op initiatief van islamitische, joodse, christelijke en seculiere mensen en organisaties. Samen staan wij voor een vreedzame, vrije en veilige samenleving.

Terroristen zijn overal ter wereld gelijk in hun opzet om verdeeldheid te zaaien, maar wij zeggen eensgezind tot hen; we laten ons niet uit elkaar spelen. Wie wij ook zijn, wat wij ook geloven en waar wij ook vandaan komen, wij staan voor onze vrijheden.

Daar was het dag, hier was het nacht.

Laten we samen waakzaam zijn, dag en nacht.

Voor een ieder die bang of bezorgd is, zeg ik wij zijn met u, we zorgen voor u, want we zijn samen één in Amsterdam. Er is geen aparte gemeenschap, er is maar één gemeenschap in Amsterdam en dat is de gemeenschap van Amsterdammers. Samen betuigen we ons medeleven met de Nieuw Zeelanders die zo wreed getroffen zijn. Ik vraag voor hen een minuut stilte.

“De boel moet plat” besloten ze.

Op 25 februari, merkten de Amsterdammers dat de tram niet reed. Zij begrepen wat er aan de hand was want in de pamfletten die waren verspreid stond:

“Honderden jonge Joden werden met ruw geweld en volkomen willekeurig van de straat in arrestantenwagens gesmakt en weggevoerd naar een onbekend verschrikkingsoord.

[…] Werkend volk van Amsterdam, kunt gij dit dulden?, neen, duizendmaal neen !!!

[…] Beseft de kracht van uw eensgezinde daad. ”

Dat op die 25e februari zo snel, zo spontaan en zo massaal gestaakt zou worden verraste Kraan en Nak en maakte ook op Joodse Amsterdammers indruk.

Zo schreef de joodse Paula Bermann twee dagen na de staking, op 27 februari 1941, in haar dagboek:

“Plotseling waarschuwden mensen elkaar dat de tram niet meer ging, dat je vlug water moest tappen omdat alle arbeiders staakten tegen het lot van hun Joodse medemensen. In mijn hart was er ondanks angst en zorg een jubelstem die me zei dat je respect voor het Nederlandse volk moet hebben, omdat het aandurft zich tegen het Duitse leger te verzetten. Maar een pessimistische stem vroeg zich af: welke treurige gevolgen zal dit weer voor ons Joden hebben?

[…] “Vandaag moet alles weer zijn gewone gang gaan, maar twee dagen lang liet het volk zien hoe het was. Dat geeft toch een beetje moed en kracht.”

Paula Bermann werd in 1944 verraden. In Bergen-Belsen sneed ze haar eigen polsen door. Zelfdoding, maar ook vermoord.[i]

We herdenken de Februaristaking niet omdat het lot van Joodse Amsterdammers erdoor veranderde: 60.000 stadgenoten werden vermoord.

Wij herdenking de staking ook niet als het bewijs van de kracht van onze stad. Daarvoor was er teveel verraad, medewerking en onverschilligheid.

Voor, tijdens en na de oorlog.

Met de Februaristaking denken we aan het fatsoen, de moed en het diepe mededogen van de stakers, gewone Amsterdamse arbeiders.

Zij zijn het beste deel van onze historie, zij waren de Amsterdammers die wij willen zijn.

Want zij stonden op tegen een bewapende, nietsontziende en door haat verteerde bezettingsmacht.

Elk jaar, als de holocaust weer verder in het verleden komt te liggen, zijn er minder mensen die ons uit de eerste hand kunnen vertellen van die dag, die kunnen getuigen van de gruwelijkheid van de holocaust.

En wij, Amsterdammers van na de oorlog, weten niet of we ooit – als we in die onverhoopte, vreselijke omstandigheden terechtkomen - deze zelfde moed, zoveel fatsoen, zulk mededogen aan de dag zullen leggen.

De Dokwerker - deze kleine en onverzettelijke figuur - staat hier in zijn eentje als de staker van het eerste uur. Hij heeft geen naam gekregen – geen Piet Nak of Willem Kraan. Want hij staat niet alleen voor hen maar ook voor al die anonieme fabrieksarbeiders, winkelbediendes, leraren en conducteurs die die dag - met risico voor hun leven - het werk neerlegden en de straat op gingen.

Wij herdenken de staking als een voorbeeld van uitzonderlijke burgermoed. En ook als een aansporing om moedig zijn en op te staan – als het nodig is - tegen onrecht, tegen rassenhaat, tegen antisemitisme en discriminatie als die de kop opsteken en onze gemeenschap, onze stadgenoten bedreigen. 

[i]De oorlogsdagboeken van Paula Bermann zijn vertaald door Johan H. Winkelman en bezorgd door Elma Drayer in Deze ontspoorde wereld: Het oorlogsdagboek van Paula Bermann, Balans, Amsterdam 2018