Wat zijn transities en hoe reageren we daarop?
Termeer begint haar presentatie met de vraag: Wat zijn transities? De term wordt namelijk wisselend gebruikt. Een transitie is anders dan een verandering (1e orde). Een transitie is een ingrijpende verandering (2e orde) waarin nieuwe technologie, structuren en culturen ontstaan. Bij een transformatie ontstaan andere waarden, verandert de identiteit en worden de basisoorzaken van een probleem aangepakt. Het zijn ‘wicked problems’, waar iedereen ander voorbeelden en definities bij heeft. Ook veranderen in de loop van de tijd de normen en worden andere feiten bekend. Het resulteert er in dat de oplossing van vandaag het probleem is van morgen. Met een transitie ben je dus nooit klaar, het stopt niet. Denk aan armoede en vrede.
Hoe reageren we op de confrontatie met een transitie? Termeer onderscheidt drie reflexen, we
- overschatten: doen alsof het een eenvoudig probleem is.
- overweldigd: niets (kunnen) doen omdat je verlamd bent
- ontkennen: een vraagstuk of de boodschapper ervan diskwalificeren (wat resulteert in burgers met weinig vertrouwen in de overheid)
Er bestaan ook gewoon eenvoudige problemen. Die, stelt Termeer, ‘moet je gewoon oplossen en regelen.’
Twee soorten mensen: probleemdenkers en ambitiedenkers
Termeer onderscheidt twee soorten mensen, die ieder andere termen/taal gebruiken en ook andere vragen stellen. Probleem-denken is de manier waarop velen (met name generatie van Termeer) is opgeleid. In dit denken, gaat alle aandacht naar het probleem. Maar met de oplossing van het probleem, is het doel misschien niet behaald. Denk aan opvoeding; probleemgestuurd werken lost de onderliggende structuren niet op. Ook wordt met dit denken de ambitie niet gecreëerd. Tegenover het probleem-denken, staat het ambitie-denken. Hierbij kijk je naar welke mogelijkheden er zijn. Het is een oefening in waarneming; wat zie je, wat neem je waar, waar zit energie? Deze methode wordt ook wel Appreciative Inquiry (waarderend onderzoek) genoemd.
Dilemma van transities
Problemen zijn urgent, dus moeten ze snel, systeembreed en diepgaand worden aangepakt. Maar alle drie tegelijkertijd gaat helaas niet. Daarom benadrukt Termeer de relatie tussen diepgaand en snel, die volgens haar het beste startpunt is. Dit is de basis van de small wins – ofwel kleine stappen – methode. Hierin probeer je niet direct systeembreed iets aan te pakken, maar neem je kleine, betekenisvolle stappen, in de richting van de geambieerde transitie. Deze methode moet niet verward worden met ‘quick wins’ of ‘laaghangend fruit’ of met een papieren werkelijkheid. Het resultaat van deze aanpak zijn tastbare resultaten die je kunt ervaren. Je hebt barrières overwonnen op een betekenisvolle manier. Nieuwe waarden, nieuwe machtsrelaties of technieken ontstaan hierdoor. Termeer benoemt hierin het voorbeeld van William Ruckelshaus, ministerie van milieu in de VS.
Waarom de small win-aanpak, hoe doe je dat?
Waarom zou je met deze aanpak werken? Het biedt de mogelijkheid om te verspreiden, verbreden en verdiepen. Als je klein start, kun je beter focussen en overzien. Je kunt diepgaander denken. Ook kun je sneller handelen, je krijgt minder weerstand (hebt minder uit te leggen) en minder excuses om dingen niet uit te voeren. De aanpak biedt mogelijkheid om te leren. Met één kleine stap los je wellicht het probleem niet op, maar meerdere kleine stappen kunnen resoneren tot een grotere structuur. Termeer geeft hierbij het voorbeeld van de Repair Café, die klein begonnen en daarna vergrootten en opschaalden.
Hoe pakken we dat dan aan, als overheidsorganisatie? Een paar stappen:
- Formuleer een ambitie: Waartoe, waarom. Formuleer het zodanig dat het prikkelt én concreet genoeg is om ruimte te in te bedden. (verspreiden)
- Zoek naar initiatieven die passen bij de ambitie: Kijk wat er al is in de samenleving/maatschappij. Dit gebeurt vaak niet, waardoor het wiel steeds opnieuw wordt uitgevonden. (verbreden)
- Ondersteun bestaande initiatieven: Wat helpt de initiatieven te verbreden en verspreiden? Welke interventies zijn er nodig, zoals bieden van publieke waardering, inkoop beleid, etaleren, regelgeving. Gebruik al je instrumenten. (verdiepen)
Hier geeft Termeer het voorbeeld van Herenboeren. In de bestemmingsplannen werden nieuwe categorieën toegevoegd, waardoor zij konden doen wat ze goed doen. Bepaalde dynamieken en randvoorwaarden zijn nodig om een stap verder te komen.
Belang van laagdrempelige (netwerk)bijeenkomsten
Waar we tot slot op moeten letten, is dat we in dat we partijen diskwalificeren met terminologie als “achterblijvers” en “voorlopers”. Ook moeten we partijen niet pamperen. Constant beleid veranderen of eeuwig pilots uitvoeren. Als je begint bij het grote doel krijg je weerstand. Daarom zijn meerdere stappen nodig. Interventies kun je beleggen door in gesprek te gaan, kleine startsubsidies te geven, laagdrempelige (netwerk)bijeenkomsten te houden. Veel contact en relaties, kunnen netwerken met alle niveaulagen zijn small win.