Het Wonder van Wörgl: Roestend geld als de redder van de lokale economie

In de jaren 1930 bevond de wereld zich midden in een diepe economische crisis. In Wörgl, een klein stadje in Oostenrijk, was de situatie bijzonder nijpend. Werkloosheid en armoede heersten en de vooruitzichten waren somber. Het Nationaal Socialisme was in opkomst en werd door steeds meer omarmd als de enige weg uit de crisis. Toen hij in november van 1931 als nieuwe burgemeester werd verkozen, stond Michael Unterguggenberger voor een gigantische uitdaging.

Unterguggenberger zag zichzelf als centrist: hij had een afkeer tegen de nazi’s, en was geen fan van Marxistische oplossingen, maar zag ook de gebreken van de vrije markt en het monetaire systeem. Hij was geïnspireerd door Silvio Gesell, een Duits-Argentijnse ondernemer en econoom, die in zijn werk ‘The Natural Economic Order’ de blinde vlek van zowel links- als rechtse analyses belichtte: het ontwerp van geld. Daarom focuste de burgemeester zich op het vernieuwen van deze cruciale motor van de economie.

De depressie had niets veranderd aan de lokale omstandigheden: de mensen, grondstoffen en kennis waren nog altijd voldoende aanwezig in het dorp, maar de fabrieken stonden stil. Er zat zand in de motor, en er stroomde onvoldoende geld door om de economie op gang te houden. Gesell beschreef dat geld geen neutraal ruilmiddel is; het ontwerp en beheer ervan heeft een sterke invloed op de hele economie en samenleving. Daarom introduceerde de burgemeester een slimme innovatie om het falende geldsysteem weer op gang te krijgen.

Het idee was simpel maar krachtig. Unterguggenberger introduceerde een lokale geldsoort waar elke maand een speciale zegel (t.w.v. 1% van het biljet) opgeplakt moest worden om geldig te blijven. Deze werkcertificaten (Arbeitbestaetigungsscheine), zoals hij ze noemde, hadden dus in feite een demurrage, of negatieve rente: een kleine straf op het vasthouden van geld. Het zorgde ervoor dat mensen dit geld snel wilden uitgeven in plaats van het op te sparen, dat kon altijd nog met het nationale geld. De spaar- en ruilfunctie van geld werden gescheiden in twee aparte geldsoorten. Hierdoor ontstond een snelle lokale geldcirculatie en werd de economie nieuw leven ingeblazen.

Met het lokale geld financierde Wörgl openbare werken zoals de aanleg van wegen, de bouw van bruggen en renovatie van gebouwen. De opbrengst van de zegelverkoop financierde een soepkeuken waar meer dan 200 mensen van konden eten. De door Gesell geïnspireerde werkcertificaten circuleerde naar schatting zo’n 9 tot 15 keer vaker (!) dan het nationale geld, mede omdat de gemeente achterstallige (en zelfs toekomstige) belastingbetalingen ermee accepteerden. Het creëerde niet alleen werkgelegenheid maar verbeterde ook de infrastructuur en levenskwaliteit in het stadje. De resultaten waren imponerend: de werkloosheid daalde drastisch en de stad begon weer te floreren te midden van de wereldwijde economische neergang.

“In de toekomst zullen we meer leren van de geest van Gesell dan van die van Marx” --

John Maynard Keynes, econoom & filosoof

Het succes van Wörgl laat zien hoe lokale initiatieven en innovatieve economische ideeën de kracht hebben om gemeenschappen te transformeren. Terwijl mensen normaal gesproken als logisch reflex juist zuiniger worden in tijden van economische tegenspoed, zorgde het ontwerp van dit lokale geld voor de prikkel die nodig was. De snelle circulatie van geld creëerde meer economische activiteit en versterkte het gevoel van gemeenschap. Bovendien bood dit financiële instrument een krachtig wapen tegen de opkomst van extremistische ideeën van de Nazi’s. Terwijl veel regio's in Europa worstelden, vond Wörgl stabiliteit: de beloften van de Nazi’s economische verbetering vielen in dovemansoren. Vele omliggende dorpen bekeken het met fascinatie, en begonnen het concept te kopiëren. 

Tot 1933, toen het experiment met de grond gelijk werd gemaakt door de centrale bank. De Österreichische Nationalbank zag in de devaluerende werk-certificaten een te grote uitdaging van haar macht om monetair beleid te reguleren, ondanks dat het technisch gezien geen wetten brak door de slimme opzet van de burgemeester. De biljetten werden verboden, het dorp zakte terug in recessie, en niet veel later grepen de Nazi’s de macht.

“In het diepst van de depressie in de jaren dertig van de vorige eeuw liet het Wonder van Wörgl zien hoe een lokaal geldstelsel kan helpen om een economie op eigen kracht uit het moeras te trekken. Het geheim van het succes lag in een succesvolle samenwerking tussen overheid, bedrijven, banken en mensen.”

Wim Boonstra, Hoogleraar Economie en Monetaire Politiek aan de VU.

Het wonder van Wörgl is een bijzonder verhaal waar een groot deel van de hedendaagse lokale geldsystemen inspiratie uit haalt, een verhaal dat het verdiend om breed gehoord te worden. Het illustreert hoeveel een lokale gemeenschap kan bereiken door het heft in eigen hand te nemen te midden van een ogenschijnlijk hopeloze situatie. Het verbindt lokale actie met politiek-economische transformaties, en opent bij velen een deur naar nieuwe mogelijkheden. Tot slot, niet onbelangrijk: het beschermt gemeenschappen tegen opkomende extremistische ideeën. 

En toch, ondanks het baanbrekende succes en de bejubeling van toonaangevende economen als Keynes en Fisher, is dit verhaal slechts bij een kleine niche bekend. Gelukkig werd het in 2018 op geweldige wijze verfilmd, en is deze film op Youtube te bekijken. Daarom: check de film en deel dit verhaal met iemand die werkt aan of in de lokale economie.

In deze reeks blogs ga ik dieper in op verschillende aspecten van huidige ‘lokaal geld’ projecten in Amsterdam en daarbuiten. Ook behandel ik de geschiedenis, het heden en de toekomst van verschillende lokale geldsoorten in de wereld. Vragen of suggesties? Stuur dan een mail naar t.siderius@amsterdam.nl.

Bronnen:

The Natural Economic Order. Silvio Gesell (1929).

Film: Das Wunder von Wörgl: https://www.youtube.com/watch?v=6Uz4PRWr3ns 

Toxopeus, H., & ARKEL, H. V. (2014). Een @nder soort geld. Helpt economie, milieu en euro, Van Arkel, Utrecht.

Van Arkel, H (2021). De Koop Lokaal Booster. Van Arkel, Utrecht

Martín, E. B. (2024). Remaking money for a sustainable future: Money Commons. Policy Press.

https://library.oapen.org/handle/20.500.12657/89799 

The Future Of Money. Bernard Lietaer (2002). Cornerstone / Cornerstone Ras.