Een Amsterdams ‘commons register’?
In Amsterdam is een groeiende beweging van bewonerscollectieven actief die samen allerlei gemeenschappelijke voorzieningen willen organiseren. Zoals energie, grond, woningen of zorg. Deze initiatieven zijn geen bedrijven en ook geen overheid en worden, als democratische zelforganisaties, ook wel ‘commons’ genoemd. Commons zijn lokaal gewortelde collectieven met een sterke sociale en lokale binding. Denk aan bewonerscollectieven die lokale energie produceren en beheren, woon coöperaties oprichten, stadslandbouw organiseren of fysieke ruimten beheren voor maatschappelijke activiteiten.
Op dit moment stimuleert Amsterdam deze beweging via uiteenlopende programma’s[1], verordeningen[2], samenwerkingen[3], subsidieregelingen[4]. Ook worden maatwerkoplossingen gezocht om inkoop en aanbestedingsprocedures zo toegankelijk mogelijk te maken voor bewonerscollectieven[5]. Met deze bestuurlijke en ambtelijke inzet werkt Gemeente Amsterdam aan het stimuleren en faciliteren van Amsterdamse ‘commons’. Dit is onderdeel van de democratiseringsambitie waarbij de gemeente meer eigenaarschap en regie wil organiseren voor Amsterdammers. Én van de inzet op Community Wealth Building om de lokale economische infrastructuur meer ten gunste van de buurten te laten komen[6].
De afgelopen jaren zijn zo meerdere beleidsinstrumenten ontstaan. In diezelfde periode is de beweging van Amsterdamse ‘Commons’ in volwassenheid gegroeid. Steeds vaker is er sprake van een samenwerkingsrelatie in de vorm van een opdracht of concessie. Passen de huidige instrumenten bij een meer effectieve en structurele wijze van samenwerken met Amsterdamse ‘Commons’ initiatieven? Voor méér lokale regie en een sterke collectieve sector? Als we deze vraag wat beter onderzoeken aan de hand van de praktijk van het huidige beleid, kunnen we argumenteren dat het tijd is om een meer structureel beleidsinstrument in te richten:
- ‘Commons’ initiatieven zijn vaak informeel georganiseerd en worden gestabiliseerd door het instellen van duidelijke regels. Zonder duidelijk beleid en regelgeving wordt de potentie van gemeenschapskracht onvoldoende benut.
- Er is veel vaagheid rondom het begrip ‘commons’. Er is vanuit de ambtelijke organisatie behoefte aan een herkenbare norm voor democratisch eigendom en de governance ervan. Dit is nog niet gevat in tastbaar beleid of juridisch kader.
- Als gemeente hebben we een duidelijke positie en regierol. Bewonerscollectieven die voorzieningen voor de gemeenschap organiseren zijn voor hun succes vaak afhankelijk van een vorm van samenwerking met de lokale overheid.
- Het maatgericht inrichten van aanbestedingsprocedures om toegang door bewonerscollectieven te garanderen kost tijd en kunde. Met enige regelmaat moet de politiek zich publiek verantwoorden over ingewikkelde processen en criteria.
- Er wordt nu veel 'beleidsarm' en zonder lokaal juridisch raamwerk gewerkt, zoals op het gebied van energie. Als je dan 100% lokale energie wil, zonder dat het in officieel beleid is vastgesteld, wordt het heel lastig en arbeidsintensief om dat -per casus- te borgen.
- Een verordening zoals de participatieverordening werkt goed als het om politiek minder gevoelige gemeenschapszaken gaat zoals het plaatsen van straatmeubilair en het schoonmaken van parken. Het is nog niet duidelijk of politiek en economisch meer gevoelige ‘commons’ zoals eigendom van vastgoed en energievoorzieningen op termijn binnen het bereik van deze verordening zullen vallen.
Amsterdams ‘commons register’: #hoedan?
Hoe kunnen we als lokale overheid op meer effectieve en structurele wijze samenwerken met Amsterdamse ‘Commons’ initiatieven? Een commons register werkt in grote lijnen als volgt:
Commons initiatieven kunnen zich inschrijven in het commons register als zij voldoen aan bepaalde eisen en voorwaarden. Voorbeelden van eisen zouden kunnen zijn: open en democratisch georganiseerd, geen winstoogmerk en/of een winst de terugvloeit naar de samenleving, lokale verankering, actueel. Commons initiatieven die vervolgens ingeschreven staan in het register zijn een betrouwbare samenwerkingspartner voor de gemeente. Voor een effectieve werking en voldoende draagvlak kunnen de inschrijvingscriteria voor het commons register in samenwerking met collectieven in het veld ontwikkeld worden. De voorselectie kan plaatsvinden door een combinatie van documentatie en gesprekken. De governance van het register kan in het ontwikkelproces met de collectieven worden betrokken. Een ‘participatory guarantee system’ is een denkrichting.
Ingeschreven collectieven worden uitgenodigd om deel te nemen aan specifieke aanbestedingen of samenwerkingsprojecten. Op deze manier kan een gemeente gerichtere uitvragen doen. Aanbestedingen hoeven -bij wijze van spreken- geen ellenlange lijsten met criteria meer te hebben, slechts één criterium: ‘ingeschreven in het commons register’.
Voor Europese aanbestedingen is een commons register overigens geen 'silver bullet'. Het gelijkheidsbeginsel uit de Europese aanbestedingswetgeving laat geen ruimte voor het uitsluiten van partijen die niet in een commons register staan ingeschreven. Deze wetgeving geldt echter alleen wanneer de gemeente producten, diensten of bouwwerken (van een bepaalde minimale waarde) op een commerciële markt gaat inkopen. Bij veel andere procedures zoals bij gronduitgifte en subsidieverstrekking, of als het gunnen aan commons in een wet (zoals bij lokaal eigenaarschap van energie te beargumenteren valt) is vastgelegd, kan een commons register wel een uitkomst zijn. Daarnaast biedt een register ook andere voordelen, zoals blijkt uit een studie in andere steden. Zoals de zichtbaarheid en erkenning, de schaal en mogelijk ook andere vormen van financiering.
Eerste stap: een ‘energie commons’ register
Omdat ‘commons’ initiatieven op veel domeinen actief zijn is het een optie om te starten met domeinspecifieke registers. Bijvoorbeeld een register voor ‘energie commons’ of ‘zorg commons’. Hiermee is het ook gemakkelijker om de juridische waarde van het register goed in te bedden. Bijvoorbeeld: Amsterdam wil naar een lokale energiemarkt. In dat geval wordt in beleid vastgesteld dat een x aandeel van energie gerelateerde opdrachten en consessies worden toegewezen aan ‘commons’. Dit kan met een register georganiseerd en gereguleerd worden.
Mogelijke stappen:
- Scan van bestaand lokaal beleid gericht op lokale ‘energie commons’ / 'lokaal eigenaarschap' van energie
- Diagnostiek: ‘waar lopen energie commons’ tegenaan in bestaand beleid en verkennen van het potentieel van een commons register als hefboom
- Bestuurlijke opdracht regulering tbv lokale energiemarkt Bijvoorbeeld de opdracht om een verordening te maken waarin staat dat een x% van energiemarkt in lokaal eigendom moet zijn. Het commons register draagt vervolgens de uitvoering van de verordening. Zonder verordening of anderszins ‘hard beleid’ heeft een register geen effectief gezag. Voorbeeld: op wonen is er al beleid gemaakt tbv woon coöperaties. Een x % kavels wordt specifiek gereserveerd voor wooncooperaties. De kaartenbak wooncooperaties[7] helpt vervolgens in de uitvoering van het beleid.
- Ontwikkeling van criteria en governance commons register Inrichten van een transparant en open proces voor het opstellen van criteria en het ontwikkelen van een beoordelingswijze van inschrijvingen. Evt. een commons ‘raad’ instellen die adviseert.
- Lancering ‘energie commons’ register Het commons register is een samenwerking tussen bewoners en de gemeente. De lancering kan een mijlpaal zijn voor publiek-collectieve samenwerking in Amsterdam.
Tot slot
Het succes van Amsterdamse ‘commons’ hangt in grote mate af van een lokale overheid die legitimiteit biedt aan de initiatieven van bewonerscollectieven. Zonder specifiek beleid maken bewonersgroepen geen kans binnen de verschillende markten waarin de uitbesteding van onze gemeenschapsvoorzieningen zijn georganiseerd. Met de instelling van een commons register werkt de stad zichtbaar en effectief samen met bewoners richting een democratische stad met lokale economische infrastructuur ten goede van de buurten. Ook helpt lokale samenwerking om de weerbaarheid van de samenleving te versterken én het maatschappelijk vertrouwen in de overheid te herstellen.
[1] Actieprogramma AmsterDOEN, Voedselstrategie, ... (volgt)
[2] Concept participatieverordening gemeente Amsterdam
[3] Oa. Donutcoalitie (aanvullen)
[4] Integraal maatschappelijk initiatief
[5] Oa. inrichting aanbesteding Energiebesparingsservice 2023-2025
[6] Amsterdams Akkoord 2022-2026
[7] Kaartenbak woon coöperaties
Noot: dit artikel is een bewerking van een verkenning die door Vera de Jong van Urban Connectors, in het kader van het Actieprogramma AmsterDOEN, is uitgevoerd. Wel/geen goed idee? Meedenken/ meedoen? Laat het weten via AmsterDOEN@amsterdam.nl.