Erfgoed van de Week | Spectaculaire vondst aan het plafond

Verrassing tijdens het strippen

De wanden en plafonds van Herengracht 487 waren in de loop van de twintigste eeuw achter platen verborgen. Deze zomer startte een grootscheeps renovatieproject, waarbij met goedkeuring van Monumenten en Archeologie de wanden en plafonds werden gestript. Tijdens deze werkzaamheden kwamen fragmenten van een prachtig laat achttiende-eeuws papierbehang tevoorschijn. Deze zaten tegen de balklaag van de voormalige achterkamer op de eerste verdieping van het voorhuis. Het papier was rechtstreeks geplakt op de groen geverfde zeventiende-eeuwse balklaag, zowel tegen de balken als tegen de onderkant van de tussenliggende vloerdelen.

_{Herengracht 487, voormalige achterkamer op de eerste verdieping. Fragment tussen de balken met aan de onderzijde een onbedrukte rand waarover men de volgende baan kon plakken. | Foto: Richard Harmanni (2023).}

Illusie van een cassettenplafond uit de klassieke oudheid

De fragmenten laten zien dat het papier een grijze ondergrond heeft en is voorzien van grote en kleine vierkante en kruisvormige vakken, die gevuld zijn met bloemtakken gecombineerd met vruchten. De banen rond de vakken hebben een geometrisch lijnenspel in wit; de vakken hebben een sierrand die aan ene kant lichter is dan de andere, waarvoor enige diepte wordt gesuggereerd. Het papier is bedrukt met wit en grijstinten en met accenten in zwart, waardoor het patroon een architectonische uitstraling krijgt. Om het patroon langs de randen van het plafond mooi af te sluiten werden altijd sierranden toegepast. De sierrand op dit papierbehang imiteert een eierlijst. Het patroon van het behang geeft de illusie van een beschilderd plafond. De vormgeving hiervan is geïnspireerd op cassettenplafonds uit de klassieke oudheid. Dit maakt het patroon van dit papierbehang zo bijzonder.

_{Herengracht 487, balklaag van de voormalige achterkamer op de eerste verdieping van het voorhuis. | Foto: Coert Krabbe (2023).}

Behangpapier: handwerk

Dit soort behangpapieren werden in het pre-industriële tijdperk nog volledig met de hand gemaakt. Het papier dat werd gebruikt bestond uit losse vellen papier, dat met de hand werd geschept. Dit kwam uit een brei van lompen geweekt in water, waaruit een emulsie (het uiteindelijke papieren vel) met behulp van rechthoekige zeven werd gehaald. Door die zeven waren de vellen niet zo groot (meestal ongeveer 65 x 55 cm). De vellen werden daarna tot banen van ongeveer tien meter aan elkaar geplakt. Vervolgens kreeg het papier een grondkleur (grondering), in dit geval grijs. Daarna werd met houten blokdrukken een patroon aangebracht. Voor elke kleurnuance was een andere blokdruk nodig. Voor een uitgebreid, kleurrijk patroon waren daarom tientallen blokdrukken nodig. Dus hoe kleurrijker en gecompliceerder een patroon was, hoe duurder het behang. Omdat dit papierbehang niet zoveel kleuren heeft, is het waarschijnlijk niet zo’n heel kostbaar behang geweest.

_{Fragment van de sierrand van het plafondpapier. | Foto: Richard Harmanni (2023).}

Frans product

In Nederland werden in de achttiende eeuw al op kleine schaal bedrukte papierbehangsels gemaakt. De meest verfijnde bedrukte papierbehangsels kwamen echter uit Frankrijk. Daar had deze techniek zich ontwikkeld tot een zeer hoog niveau. Afgezien van papierbehangsels voor wanden begon men in de achttiende eeuw in Frankrijk ook steeds meer bedrukte papieren te produceren voor andere doeleinden, zoals taferelen voor boven deuren en papieren met allerlei ornamenten en architectonische onderdelen. Zo ontstonden ook papieren met ornamenten die speciaal bedoeld waren om plafonds mee te beplakken, zoals in Herengracht 487.

Illustratie voor het gebruik van behangpapier uit 1760

Dat men in de achttiende eeuw al sierpapieren tegen plafonds plakte, is te zien op een tekening die Jean-Michel Papillon maakte in de jaren 1760. Het was bedoeld als illustratie voor de publicatie van het in 1766 uitgegeven Traité historique et pratique de la gravure en bois, maar die zijn hiervoor nooit gebruikt. De afbeeldingen, die zijn opgebouwd uit meerdere taferelen, geven een interessant beeld hoe papierbehangsels in die tijd werden vervaardigd en toegepast. Hoewel het een nieuw en modieus product was, werden die plafondpapieren niet in de belangrijkste ontvangstvertrekken toegepast, maar meer in privévertrekken zoals in Herengracht 487 op de eerste verdieping. Dit vertrek aan de achterzijde van het voorhuis, met uitzicht op de binnenplaats, was vermoedelijk in gebruik als slaapkamer of studeerkamer.

_{Jean-Michel Papillon, uitsnede van een tekening voor een illustratie in Traité historique et pratique de la gravure en bois (1766). | Bron: particuliere collectie.}

Unieke vondst

Papier tegen plafonds blijkt echter minder duurzaam dan gedacht. Zeker wanneer het rechtstreeks op een houten ondergrond was aangebracht, zoals in Herengracht 487. Hout werkt altijd, waardoor in het papier na verloop van tijd scheuren gaan ontstaan. In Frankrijk weten we door de genoemde tekening van Papillon en uit schriftelijke bronnen dat papier tegen plafonds werd gebruikt. Maar het komt heel zelden voor dat het nu nog op locatie wordt gevonden. De ‘behangvondst’ in Herengracht 487 is dus ook in Europees opzicht uniek te noemen!

_{Herengracht 491-487, gezien naar de brug voor het Koningsplein. | Foto: collectie Atlas Dreesmann (ca. 1880), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010094000650).}

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Twitter @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Richard Harmanni.

_{Bannerfoto: Fragmenten van papierbehang tegen de onderkant van een balk op de eerste verdieping van Herengracht 487. | Foto: Richard Harmanni (2023).}

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------