De eerste ideeën voor een tunnel onder het IJ zijn er al in 1843. Na een lange strijd tussen de voorstanders van een brug en de voorstanders van een tunnel keurt de gemeenteraad in januari 1953 het plan voor een tunnel onder het IJ goed. Sinds 1968 verbindt de IJ-tunnel de beide oevers van het IJ. Het diepste punt van de tunnel ligt 12,5 meter onder de waterspiegel. Opvallend in het ontwerp van Enrico Hartsuyker zijn de 2 ventilatieschachten voor lucht, een nieuw verschijnsel in die tijd. Tijdens Open Monumentendag Amsterdam op 14 en 15 september is de zuidelijke schacht voor bezoekers geopend en is de maquette te zien.
Bouwtekening voor een IJ-brug door Jan Galman, tweede ontwerp uit 1857. | Bron: collectie Jan Galman (1857), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010059000001).
Eerste plannen voor een tunnel onder het IJ
De eerste plannen voor de bouw van een brug tussen de beide IJ-oevers dateren al van rond 1830, en de eerste ideeën voor een tunnel worden in 1843 en in 1857 geopperd. Een tunnel is moeilijker te bouwen dan een brug, maar heeft als voordeel dat de scheepvaart er geen last van heeft. Vanaf 1852 maakt de Amsterdamse aannemer Jan Galman diverse brugontwerpen. In zijn tweede brugontwerp zien we boven in vogelvlucht de brug zijwaarts met rijen pakhuizen. De afbeelding beneden toont de brug met bebouwing en ligplaatsen voor schepen in vogelvlucht (van uit het noorden de stad in).
In 1939 maakt industrieel T.C. Groot, eigenaar van een houtgroothandel in de Hamerstraat, een serieus ‘Plan voor de Y-tunnel’. Deze ondergrondse tunnel is bedoeld voor auto’s, fietsers en voetgangers. Het plan bevat monumentale ventilatiegebouwen, en roltrappen voor het langzame verkeer. Verschillende voorbeelden van tunnels, waaronder die onder de Maas in Rotterdam, voegt hij als voorbeeld toe. Om het belang van de tunnel te benadrukken geeft Groot in het plan een overzicht van alle industriële bedrijven die in Noord gehuisvest zijn. Het plan van Groot wordt ter kennisname naar de gemeenteraad gestuurd, maar blijft vervolgens liggen, ook omdat in 1939 de Tweede Wereldoorlog uitbreekt en financiering onzeker is. Gevolg is dat Noord – ook voor automobilisten – tot ver in de twintigste eeuw alleen per pont kan worden bereikt.
Plan van T.C. Groot voor de IJ-tunnel. | Tekening: A. Henrichs, uit: T.C. Groot, Plan voor Y tunnel, Amsterdam 1939 (pag. 43).
Niet meer treuren, niet meer zitten zeuren
Omdat het autoverkeer steeds meer toeneemt, wordt de noodzaak voor een ondergrondse tunnel breed gedragen. In 1952 krijgt de toenmalige burgemeester A.J. d’ Ailly een petitie aangeboden. Na een lange strijd tussen de voorstanders van een brug en de voorstanders van een tunnel keurt de gemeenteraad in januari 1953 het plan voor een tunnel goed. Volgens deze plannen moet de tunnel in 1962 worden geopend. De uitvoering kent echter oponthoud, onder andere door een investeringsverbod eind jaren 50; er is na alle wederopbouw even geen geld meer. Uiteindelijk wordt het werk hervat in oktober 1961. Er worden 9 grote caissons afgezonken in het IJ. Op 30 oktober 1968 is het eindelijk zo ver: Hare Majesteit koningin Juliana opent de ondergrondse verbinding onder grote belangstelling. Ter gelegenheid van de opening zingt volkszanger Willy Alberti De IJ-tunnelmarsmet kinderkoor ‘De Hazestaartjes’, onder begeleiding van de Amsterdamse politiekapel. Het refrein luidt: “Niet meer treuren, niet meer zitten zeuren want de tijd van wachten is voorbij. Vanaf heden duiken wij tevreden zij aan zij in de tunnel door het IJ.”
De totale lengte van het tunnel-tracé is 2025 meter, waarvan 1039 meter ondergronds is. De breedte is 24,80 meter en het diepste punt van de tunnel ligt 12,5 meter onder de waterspiegel. Een knap staaltje techniek! Wel moet voor de aanleg van de IJ-tunnel (en ook de metro) een groot deel van de Nieuwmarktbuurt wijken en wordt een groot deel van het Rijksdok en de scheepshellingen ter plaatse van het Marineterrein gesloopt.
Opening van de IJ-tunnel op 30 oktober 1968. Koningin Juliana wandelt met burgemeester Ivo Samkalden door de tunnel. | Foto: collectie SAA, beeldbank SAA (010122043269).
Lucht in de tunnel: een nieuw verschijnsel
Het idee voor ventilatieschachten aan het begin en het einde van een tunnel is dan nog nooit uitgevoerd in Amsterdam. De eerder gebouwde en kortere Coentunnel heeft geen ventilatie nodig; daarvoor zorgt het verkeer zelf. In de IJ-tunnel, die twee keer zo lang is, zijn flauwe bochten nodig om een juiste aansluiting te krijgen, maar dat betekent wel minder automatische doorstroming van lucht. Architect Enrico Hartsuyker van de Dienst der Publieke Werken maakt al in 1956 een maquette van de 2 torenschachten. Hartsuyker heeft daarbij ronde sculpturale torens voor ogen: 2 hoge van 35 meter voor de afvoer en 2 lage voor de aanvoer, met daaromheen een vierkant dienstgebouw bestaande uit horizontale betonnen platen met daartussen glas, alles in symmetrie. Dit ontwerp komt niet tot uitvoering.
Maquette van de doorsnede van de IJ-tunnel met het ventilatiegebouw. | Foto: Joop van Bilsen/Anefo (6-10-1964), beeldbank Nationaal Archief (2.24.01.04 916-9773).
Een nieuwe maquette van de ventilatieschachten wordt in 1964 gepresenteerd met hoekige dubbele torenschachten aan weerszijden, waartussen de dienstgebouwen geplaatst zijn; de schachten zijn 35 meter hoog en waaieren naar boven toe steeds breder uit (de maquette is ook te bekijken bij een bezoek tijdens Open Monumentendag Amsterdam!). De verse lucht wordt door middel van ventilatoren aan de inritzijde aangezogen en in de toevoerkanalen gebracht, en van daaruit door zijopeningen in de verkeersruimten. De verontreinigde lucht wordt via openingen aan de tegenoverliggende zijde door ventilatoren in de afvoerkanalen en vervolgens door de 30 meter hoge schoorstenen van de ventilatiegebouwen uitgeblazen. Hartsuyker maakt deel uit van het gemeentelijke IJ-tunnelteam. Voor de techniek en de constructie is B. Jansen van de gemeentelijke afdeling Tunnelbouw verantwoordelijk. Er wordt ook samengewerkt met scheepsbouwers, die een onderdeel van het ventilatiegebouw voor hun rekening nemen.
Bouw van de ventilatieschachten in Noord, aan de Meeuwenlaan. | Foto: collectie SAA (9-6-1966), beeldbank SAA (010122012740).
Vorm bepaald door de functie
De vormgeving van de tunnel en bijbehorende gebouwen is nauw verbonden met de functie. Dit benadrukt architect Hartsuyker in HetVrije Volk wanneer de IJ-tunnel in 1968 af is: “De ventilatiegebouwen hebben zich eigenlijk gevormd naar de functie die ze kregen te vervullen. Ik heb ze dus niet echt ontworpen zoals een architect zijn ontwerpen tot stand brengt.” Ondanks deze beperking heeft Hartsuyker in de vormgeving van de uiteinden van de tunnel een eenheid aangebracht. Ook wil hij van de ingangspartijen en gebouwen aangename verblijfplaatsen maken. Zo is het de bedoeling dat bij de ingangen zitbanken komen. Verticale pylonen tussen de beide tunnelbuizen naar ontwerp van Constant Nieuwenhuis moeten de entrees markeren. Deze beide onderdelen zijn niet doorgegaan.
Perspectieftekening van de IJ-tunnel, 1960-1968 (met verticale pyloon en zicht op twee ventilatietorens). | Bron: Wies van Moorsel, Dorothée Segaar-Höweler, Enrico Hartsuyker en Luzia Hartsuyker-Curjel, Modellen voor nieuwe woonvormen. Rotterdam 2008 (pag. 13).
De dienstgebouwen met een witte metalen gevelbekleding en de glad betonnen hoge ventilatieschachten vormen een eenheid met de tunnel. De opvallende torenhoge schachten zijn duidelijk zichtbaar als bakens in het stedelijke landschap. De vormgeving is modern en eigentijds. Het ontwerp is daarbij een typisch product van de zestiger jaren, toen het autoverkeer sterk toenam ten gevolge van de stedelijke uitbreiding van Amsterdam in Noord.
De vormgeving van het ventilatiegebouw is modern en eigentijds, de opvallende hoge schachten zijn duidelijk zichtbaar. | Foto: Edwin van Eis (26-7-2024), fotobank gemeente Amsterdam (78032).
Veiligheid en doorstroming
Uiteraard zijn uitgebreide voorzieningen getroffen om het verkeer veilig en vlot te laten doorstromen. Daarvoor is onder meer een bewakingssysteem aangebracht, zodat de verkeersleiding voortdurend een goed overzicht heeft over de gehele lengte van het tunneltracé. In de kokers zijn namelijk 22 televisiecamera’s geïnstalleerd, waarvan de beelden in een centrale post samenkomen. Tot dit bewakingssysteem behoren ook een alarminstallatie en een communicatiesysteem. De controlekamer van de verkeersleiding is in het gebouw bij de zuidelijke ventilatietoren gehuisvest. Naast de IJ-tunnel worden ook alle andere Amsterdamse tunnels hier gemonitord. Het aantal tunnels is door de jaren heen toegenomen. Het huidige gebouw voldoet niet meer aan de eisen van de huidige tijd (qua techniek en werkruimte). De gemeente heeft daarom in 2020 besloten om een nieuw duurzaam gebouw voor de verkeersleiding op een nieuwe plek te bouwen. Begin 2026 zal dit gebouw waarschijnlijk in gebruik worden genomen.
Interieur van de controlekamer van de verkeersleiding IJ-tunnel. | Foto: Doriann Kransberg (5-11-2004), beeldbank SAA (D10155001496).
Eén dag per jaar dicht voor auto’s tijdens de Dam tot Damloop
De tunnel is (los van incidentele nachtelijke sluiting voor het onderhoud) één dag per jaar niet voor auto’s toegankelijk. Al in 1959 wordt, in het kader van een tunnellobby, de eerste Dam tot Damrace georganiseerd. 140.000 mensen zien hoe de deelnemers van deze race zich op allerlei manieren van Amsterdam naar Zaandam verplaatsen. Met boten, helikopters en zelfgemaakte vlotten gaan de deelnemers het IJ over. En de burgemeester van Zaandam steekt zelfs, in duikpak, lopend over de bodem het Noordzeekanaal over! Veel later komt het evenement in een andere vorm terug: op 3 november 1985 vindt de eerste Dam tot Damloop via de IJ-tunnel plaats. Het evenement viert volgend jaar zijn veertigste verjaardag en wordt elk jaar op de één-na-laatste zondag van september gehouden. Inmiddels is het evenement uitgegroeid tot het grootste hardloopevenement van Nederland met meer dan 40.000 lopers.
De Dam tot Damlopers komen uit de IJ-tunnel. | Foto: Rob Bogaerts/Anefo (12-10-1986), beeldbank Nationaal Archief (2.24.01.05 933-7871).
Open Monumentendag Amsterdam
In het kader van Open Monumentendag Amsterdam, dat dit jaar als thema ‘De Ondergrondse Stad’ heeft, is de ventilatieschacht van aan de zuidkant (centrumkant) van de IJ-tunnel dit jaar te bezoeken! Zowel op zaterdag 14 als zondag 15 september ben je tussen 10.00 en 16.00 uur welkom voor een rondleiding.
Erfgoed van de Week
In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Open Research Amsterdam, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Ellen van Kessel.
Op zaterdag 14 en zondag 15 september openen weer 50 monumenten in Amsterdam hun deuren voor het publiek. Tijdens de 38ste editie van Open Monumentendag Amsterdam duiken we in ‘De Ondergrondse Stad’. Je kunt dan een rondleiding krijgen door het zuidelijke ventilatiegebouw van de IJ-tunnel (adres: Dijksgracht 1). Benieuwd naar alle deelnemende monumenten en activiteiten? Bekijk het programma op de website.
Ter gelegenheid van de opening in 1968 zingt volkszanger Willy Alberti De IJ-tunnelmars met kinderkoor ‘De Hazestaartjes’, onder begeleiding van de Amsterdamse politiekapel. Het refrein luidt: “Niet meer treuren, niet meer zitten zeuren want de tijd van wachten is voorbij. Vanaf heden duiken wij tevreden zij aan zij in de tunnel door het IJ.”
T.C. Groot, Plan voor de aanleg van een IJ-tunnel, Amsterdam 1939.
Harry Bijl, Een monument onder ’t IJ, Gemeente Amsterdam 2018. Jubileumuitgave ter gelegenheid van 50 jaar IJ-tunnel.
Wies van Moorsel, Dorothée Segaar-Höweler, Enrico Hartsuyker en Luzia Hartsuyker-Curjel. Modellen voor nieuwe woonvormen, Rotterdam 2008.
Dam tot Damloop
Ook een keer door de tunnel lopen? Op 21 en 22 september 2024 is weer de jaarlijkse Dam tot Damloop. Lees meer over de historie van de hardloopwedstrijd op de website.
Er komt een fiets- en voetgangersbrug over het IJ aan de oostkant van de stad. Deze Oostbrug verbindt het Hamerkwartier in Amsterdam Noord met het Azartplein in Amsterdam Oost. Nu vaart er nog een pont over dit stuk IJ. Lees er meer over op de website.
De afgelopen weken publiceerden we artikelen over andere panden die meedoen aan Open Monumentendag Amsterdam, zoals schuilkerken en Koude Oorlog-schuilplaatsen. Lees hieronder terug.
Header image: De vormgeving van het ventilatiegebouw is modern en eigentijds, de opvallende hoge schachten zijn duidelijk zichtbaar. | Foto: Edwin van Eis (26-7-2024), fotobank gemeente Amsterdam (78032).
Icon image: Ventilatiegebouw aan de zuidkant van de IJ-tunnel, rechts het Stationspostgebouw. | Foto: archief DRO, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010009012772).
