Sociale innovatie & transformatie in rechtvaardige duurzaamheidstransitie

Prof. dr. Flor Avelino onderzoekt hoe macht en rechtvaardigheid meespelen in transitieprocessen, specifiek in duurzaamheidstransities. In haar onderzoek kijkt zij naar die transities vanuit een machtsperspectief: om te begrijpen hoe sociale innovatie kan bijdragen aan transformatieve verandering moet je aandacht hebben voor de onderliggende machtsrelaties, die ten grondslag liggen aan de maatschappelijke problematiek.

"Ongelijke machtsrelaties, uitbuiting, uitsluiting en onderdrukking spelen vaak een grote rol in maatschappelijke uitdagingen. We moeten onderzoeken wat die problematische machtsrelaties zijn, om te begrijpen wat er überhaupt getransformeerd dient te worden. Als de onderlinge machtsrelaties niet veranderen, dan verandert er eigenlijk niks. Innovatie kan daaraan bijdragen, maar niet automatisch. Sterker nog, innovatie kan bestaande machtsongelijkheid verergeren, zelfs al is het dikwijls onbedoeld.'’

Dr. Flor Avelino is sinds juni 2022 hoogleraar Organisaties en Duurzaamheid bij de Universiteit Utrecht. Deze leerstoel is georganiseerd rondom drie hoofdvragen:

  • Hoe organiseren we rechtvaardige duurzaamheidstransities?
  • Hoe creëren we transformatie door middel van sociale innovatie?
  • Wat is de rol van macht?

Rechtvaardige duurzaamheidstransities

Duurzaamheid gaat niet altijd perse over rechtvaardigheid. Daar is wel steeds meer aandacht voor, ook in de wetenschap. De definitie van 'just sustainability transitions' die Avelino en haar mede-onderzoekers hebben geformuleerd gaat zo: "Processes of transformative change that 1) enable present and future generations, both human & more-than-human, to survive & flourish within ecological boundaries and 2) eliminate and prevent injustices that are produced and exacerbated by unsustainability and its underlying causes."

Sociale innovatie

Technologische innovatie is heel belangrijk in de klimaattransitie. Sociale innovatie kan net zo belangrijk zijn. Sociale innovatie is sets van ideeën, objecten en activiteiten die gepaard gaan met veranderende sociale relaties:

  • Nieuwe manieren van denken,
  • Nieuwe manieren van doen,
  • Nieuwe manieren van organiseren

Haxeltine et al. 2017, Avelino et al. 2019, Pel et al. 2020, Wittmayer et al. 2023

Sociale bewegingen zijn steeds meer, waar het voorheen veel ging over actievoeren: bewegingen die in het hier en nu doen wat je wil zien in de toekomst. Dat wordt prefiguratie genoemd.

Er zijn vele interessante voorbeelden van sociale innovaties: participatief budgetteren (bijeen in netwerk OIDP), basisinkomen, urban farming, eco-gemeenschappen. In de eco-dorpen doet men poging om in harmonie samen te leven met natuur. Ze zijn vaak voorlopers in sociale én ecologische innovaties: bijvoorbeeld in de ecologische landbouw, duurzame bouw, maar ook nieuwe manieren van besluitvorming (voorbeeld: holocracy) en relaties met elkaar en de natuur. 

De grote vraag

De grote vraag: draagt dit alles bij aan transformatieve innovatie? Het is pas transformatief als het de huidige structuren en machtsrelaties uitdagen en veranderen.

En hier komt een belangrijke paradox tussen innovatie en transformatie omhoog. De meeste innovaties beginnen klein en radicaal. Om transformatief te worden moeten ze opschalen. Dit kan tegenstrijdigheden opleveren (Pel et al. 2023). Daarom onderzoekt dr. Flor Avelino deze paradox in termen van macht. Drie vragen:

  • Hoe worden bestaande machtsrelaties getransformeerd en/of gereproduceerd?
  • Wat zijn (on)bedoelde effecten & implicaties van macht?
  • Hoe kunnen innovaties meer macht krijgen en ook hun transformatief potentieel behouden & verhogen?

Macht

Avelino praat over macht in de breedste zin van het woord: het vermogen om middelen te mobiliseren om een doel te verwezenlijken. Die breedte wordt zichtbaar wanneer zij verschillende theorieën, debatten en perspectieven toelicht. Als het bijvoorbeeld gaat over of macht meer gaat over consensus of conflict hebben denkers als Michael Mann, Hannah Arendt en Michel Foucault daar tegengestelde meningen over. 

Er bestaan verschillende soorten macht:

  • prefiguratieve macht is het vermogen om nieuwe manieren van doen, denken & organiseren te creëren
  • behoudende macht vermogen om bestaande structuren & instituties te bevestigen & bekrachtigen
  • tegenmacht is het vermogen om bestaande structuren & instituties uit te dagen en ontmantelen

In transformaties zijn deze drie soorten tegelijkertijd nodig, en dat maakt het vaak ingewikkeld, omdat het gaat om kwalitatief andere dingen. Je hebt andere vaardigheden en talenten nodig. Transformatieve macht is daarom een coalitie van de drie machtssoorten. 

Over Flor Avelino

Momenteel is prof. dr. Flor Avelino hoogleraar Organisaties & Duurzaamheid aan het Copernicus Instituut voor Duurzame Ontwikkeling van de Universiteit Utrecht. Daarvoor werkte ze bij het Dutch Research Institute for Transitions (DRIFT) als senior onderzoeker en docent in de politiek van duurzaamheidstransities en sociale innovatie, en als universitair hoofddocent bij de afdeling Bestuurskunde & Sociologie (DPAS) van de Erasmus School of Social & Behavioural Sciences (ESSB, Erasmus Universiteit Rotterdam). (Universiteit Utrecht)

Flor Avelino werkt in haar onderzoek samen met kunstenares Marijke de Pous. Veel van de beelden in haar presentatie zijn gemaakt door Marijke. 

Luister je liever? Dit is een podcastaflevering van Groene Gesprekken met Flor Avelino.

Downloads