Beatkelder Lijn 3, gevestigd in een voormalige atoomschuilkelder onder de Vondelbrug, kende een kort maar roerig bestaan. Tijdens Open Monumentendag Amsterdam op 14 en 15 september krijg je de kans om de Vondelbunker, zoals de plek nu heet, te bezoeken.
Maquette van de Vondelbrug uit 1937. | Foto: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (ANWI00217000001).
Viaduct
De bouw van de Vondelbrug (Brug 200), strikt genomen een viaduct, had een lange aanloop. Al in 1919 leverde Piet Kramer een eerste ontwerp. Het werk aan een sterk versoberde versie begon uiteindelijk in 1939. Met het oog op een mogelijke oorlog werd in het landhoofd aan de zijde van de Roemer Visscherstraat een grote betonnen ruimte geconstrueerd. Hierin was dan eventueel plaats voor een noodcentrale van de telefoondienst. Uit het op meerdere plaatsen aan de brug aangebrachte opschrift ‘Anno 1940’ blijkt dat de oplevering voor dat jaar was voorzien. De Tweede Wereldoorlog gooide echter roet in het eten. In de loop van 1941 werden de werkzaamheden volledig stopgezet. De bouwsector kwam vanaf dat moment in dienst te staan van de Duitse oorlogsinspanningen. Het schijnt dat medewerkers van Publieke Werken een deel van de bouwmaterialen die voor de Vondelbrug bestemd waren, van de bouwplaats hebben weten weg te halen, om ze tot de Bevrijding verborgen te houden. In 1946 hervatte men het werk. De feestelijke opening van de Vondelbrug was op 16 oktober 1947. Op dat moment was er nog geen bestemming voor de grote betonnen ruimte in het noordelijke bruggenhoofd. Plannen om er een openbaar urinoir in onder te brengen gingen niet door. Uiteindelijk nam de Bescherming Bevolking (BB) de ruimte in gebruik als schuilplaats.
Entree van de schuilkelder | Foto: Eric Koch/Anefo (5-1-1968), beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_920-9688).
Gecombineerde beat- en schuilkelder
Vanaf 1967 verbouwde Publieke Werken de ruimte tot een ‘gecombineerde beat- en schuilkelder’ voor respectievelijk 350 en 2600 personen. De gemeente stelde hiervoor in totaal een half miljoen gulden beschikbaar, waarvan ruim een ton was bestemd voor het nieuwe vrijetijdscentrum voor de Amsterdamse jeugd. Dit centrum kreeg de naam Lijn 3, een verwijzing naar één van de tramlijnen die om de paar minuten over de Vondelbrug denderden. De doelgroep bestond uit jongeren die werden gerekend tot de ’Vondelparkjeugd’ (V.P.J.) en het ‘stadsprovotariaat’. In hoeverre die zich onderscheidden van de bezoekers van clubs als Fantasio en Paradiso is niet geheel duidelijk. Volgens berichten uit die tijd werden in de beatkelder onder de Vondelbrug in elk geval geen hasj, marihuana en LSD gebruikt, in tegenstelling tot de andere gelegenheden. Het was de bedoeling dat Lijn 3 zich op den duur zelf financieel zou kunnen bedruipen. Daarnaast was het de verwachting dat dit slechts de eerste in een hele reeks zou zijn van dergelijke jongerencentra.
Niet iedereen was het overigens eens met deze poging van de gemeente om de Amsterdamse jeugd op een sympathieke manier van de straat te houden. Het raadslid H.F. Heijerman van de Boerenpartij (BP) stelde openlijk de vraag of hier geen sprake was van paarlen voor de zwijnen. Dit kwam hem op een fles door een raam van zijn huis in de Nicolaas Witsenstraat te staan met daarin een briefje ‘Zwijnen zijn jullie BP, de paarlen wij’, ondertekend met ‘V.P.J.’ (Vondelparkjeugd).
Interieur van de beatkelder. | Foto: Eric Koch/Anefo (5-1-1968), beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_920-9687).
Conceptuele kunst
Onder leiding van de architect van Publieke Werken G.F. Laarhoven transformeerde de barre ruimte onder de Vondelbrug tot een hippe omgeving van enige allure. De betonvloer was afgewerkt met een laag epoxyhars waarop het prettig dansen was. De zware, overal dominant aanwezige kolommen van de brug kregen een vrolijke, helgele kleur. De muren van de kelder werden blauw geschilderd en voorzien van contrasterende wandschilderingen. Deze waren ontworpen door de jonge conceptuele kunstenaars Ger van Elk en Jan Dibbets, die op dat moment op het punt van hun internationale doorbraak stonden. Eén van de muurschilderingen bestond uit een abstracte voorstelling die, volgens een krantenverslag, nog het meeste deed denken aan ‘de roodwit gestreepte pyjama van een nijlpaard’. Naast het podium was een witgeschilderde wand, waarop films of dia’s konden worden geprojecteerd. Hoog langs de muren waren blauwe en rode neonbuizen aangebracht. Het podium werd belicht door witte en rode spotjes. Overal waren verhoogde zitjes en stonden robuuste vaste banken, opgebouwd uit metselwerk en zware balken. Een blind paard kon hier geen kwaad doen. Uiteraard waren er een (fraai ontworpen) bar, toiletten en een garderobe. Een jukebox ontbrak evenmin.
De beatkelder werd geopend door wethouder Verheij van jeugdzaken, door middel van een roffel op de trom van een drumstel. | Foto’s: Jac. de Nijs/Anefo (19-1-1968), beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_921-0045 en NL-HaNA_2.24.01.05_0_921-0044).
Rumoerige opening
Lijn 3 werd op dinsdag 16 januari 1968 ingewijd met een optreden van de destijds populaire band De Maskers. Wethouder H. Verheij van jeugdzaken verrichte de officiële opening (opent in nieuw venster) op vrijdag 19 januari, door middel van een roffel op de trom van een drumstel. Later op de avond speelde de Tee Set: ‘De jongens uit Delft gaven hem van katoen. Het beton trilde. Gedanst werd er nauwelijks. Gepraat ook niet, het zou niet te verstaan zijn geweest.’, aldus een aanwezige verslaggever. Deze stelde verder vast dat ‘de leeftijd tussen de 15 en 20 [lag]. De verhouding meisjes-jongens was 1 op 3. Bij de meisje veel laarzen, witte kousen, rode maillots. De jongens vielen nergens speciaal door op.’ Wethouder Verheij verklaarde, voordat hij weer naar een rustiger omgeving vertrok: ‘Een schuilkelder is een noodvoorziening voor ogenblikken waarin dood en verderf worden gezaaid. En nu bruist hier jong leven. Een merkwaardige tegenstelling!’. De enige wanklank tijdens de openingsavond was een rookbommetje dat van buiten naar binnen werd gegooid door bij de ingang verzamelde jongeren. Zij protesteerden hiermee tegen de volgens hen te hoge entreeprijzen van Lijn 3. Die bedroegen op reguliere dagen 1 gulden 50, maar konden oplopen tot een rijksdaalder of zelfs 3 gulden bij optredens van bekende bands. Ook de consumpties (bier, wijn, sherry, cola, chocolademelk en jus d’orange) werden in dat geval duurder: ’Wil je met je vriendinnetje een avondje uit, gaat je dat twee maal drie gulden en vier keer vijfenzeventig cent (vier consumpties is toch niet overdreven) kosten, acht en een halve gulden. Da’s veel te veel. … Het is gewoon een nieuw horecabedrijf geworden.’
Lijn 3 was elke avond van 19.30 tot 00.00 uur geopend, behalve op maandag. Op zaterdag sloten de deuren om 01.00 uur. Ook overdag was de ruimte van 12.00 tot 15.00 uur open als jeugdcafé. Scholieren kwamen hier hun boterhammen opeten en ook werd er braaf gezamenlijk huiswerk gemaakt. ’s Avonds maakten sommige jongelui zich verdienstelijk als vrijwillige glazenspoelers, ter assistentie van het professionele barpersoneel. De sfeer was doorgaans gemoedelijk. Soms waren er jongens die wat rottigheid uithaalden en ‘meisjes die het wat minder nauw namen met de zedelijkheid’, maar waar vond je dat niet?
De bezoekersaantallen liepen terug toen een harde kern van zo’n 20 jongeren Lijn 3 gaandeweg begon te terroriseren. In april 1969 vonden enkele massale vechtpartijen plaats waar zelfs de politie aan te pas moest komen. De projectleider van Lijn 3, die de gemoederen trachtte bedaren, werd mishandeld. De viering van Luilak in mei van dat jaar liep eveneens uit op vechtpartij, die maar liefst 4 uur duurde. Hierop besloot het bestuur van Lijn 3 om de tent te sluiten. Dat het ook financieel niet helemaal goed zat bij het jongerencentrum, blijkt uit de schuld van tussen de 65 en 100 mille die na de sluiting aan het licht kwam.
Lijn 3 kreeg een doorstart als Studio 7, een ‘servicecentrum’ dat groepen jongeren de gelegenheid bood tot ‘eigentijdse expressie’. Tot de faciliteiten behoorden een silk screenapparaat voor het maken van posters, geluidsopname-apparatuur, filmapparatuur en muziekinstrumenten. Publiek van buiten werd niet meer toegelaten. Studio 7 lag echter midden in het Vondelpark, dat in deze tijd uitgroeide tot het absolute centrum van de hippiebeweging. De teloorgang daarvan door overvloedig harddrugsgebruik en de daarmee gepaard gaande toename van criminaliteit had tot gevolg dat ook Studio 7 besmet raakte. Bij een politie-inval in augustus 1971 werden 25 jongeren aangehouden die in het bezit waren van grote hoeveelheden harddrugs, wapens en vervalste documenten. Het betekende het definitieve einde van het zo idealistisch begonnen gemeentelijke initiatief onder de Vondelbrug.
Entree van de Vondelbunker. | Foto: Elekes Andor (8-8-2019) via Wikimedia Commons.
Open Monumentendag Amsterdam
In 2011 werd de ruimte herontdekt en ontstond hier ‘autonoom cultureel centrum’ De Vondelbunker. Gerund door vrijwilligers biedt deze vrijplaats een alternatief programma op het gebied van muziek en kunst. In het kader van Open Monumentendag Amsterdam, dat dit jaar als thema ‘De Ondergrondse Stad’ heeft, is Vondelbunker dit jaar te bezoeken! Zowel op zaterdag 14 als zondag 15 september ben je tussen 10.00 en 17.00 uur welkom voor een rondleiding. Daarnaast zijn er activiteiten:
Jeffrey Babcock selecteert experimentele shorts en clips uit underground-films gemaakt tussen 1950 en 1990, met speciale aandacht voor vrouwelijke filmmakers (ENG) | zaterdag 15.00 – 17.00 uur.
Go Underground en laat je verrassen door radicale geluiden | zondag 16.00 – 17.00 uur.
Van harte welkom!
Erfgoed van de Week
In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Open Research Amsterdam, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Paul Nieuwenhuizen.
Bannerfoto: huidige entree van de Vondelbunker. | Foto: Edwin van Eis (2024), fotobank gemeente Amsterdam (78045).
Op zaterdag 14 en zondag 15 september openen weer 50 monumenten in Amsterdam hun deuren voor het publiek. Tijdens de 38ste editie van Open Monumentendag Amsterdam duiken we in ‘De Ondergrondse Stad’. Je kunt dan een rondleiding volgen door de Vondelbunker, Vondelpark 8a. Ook zijn er zowel zaterdag als zondag activiteiten in de Vondelbunker.
Benieuwd naar alle deelnemende monumenten en activiteiten? Bekijk het programma op de website.
‘De gemeentelijke schuilkelder onder de brug in het Vondelpark te Amsterdam is ingericht als beatkelder met de naam Lijn 3. Op de openingsavond staan jongeren te dringen bij de deur. Met een optreden van de Sammy Soul Set. De jongeren geven hun reacties op de plek.’ Bekijk de reportage van het Polygoonjournaal op YouTube.
De Vondelbunker is een autonoom cultureel centrum dat wordt gerund door vrijwilligers die de overtuiging delen dat ruimte een politiek concept is. De Vondelbunker in zijn huidige vorm is geopend sinds juni 2011 en biedt onderdak aan een weerbarstig en dynamisch cultureel programma. Kijk voor meer informatie op de site.
De afgelopen weken publiceerden we artikelen over andere panden die meedoen aan Open Monumentendag Amsterdam, zoals schuilkerken, Koude Oorlog-schuilplaatsen, het luchtventilatiegebouw van de IJ-tunnel en De Nieuwe Kerk. Lees hieronder terug.
