Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)

Bron: Hanemaaijer, A. et al. (2023), Integrale Circulaire Economie Rapportage 2023, Den Haag: PBL.

Auteurs
Aldert Hanemaaijer, Maikel Kishna (projectleiding), Hester Brink, Julia Koch, Anne Gerdien Prins en
Trudy Rood.

Bron: Buitelaar, E., M. van den Berge, F. van Dongen, A. Weterings & R. van Maarseveen (2017), De toekomst van kantoren. Een scenariostudie naar de ruimtebehoefte. Den Haag: PBL en CPB.

Bron: van Eck, J.R., Hamers, D., Rijken, B., & Kuiper, R. 2021. Visie op duurzame verstedelijking gevraagd. Planbureau voor de Leefomgeving.

De analyses laten zien dat de levensverwachting voor bewoners uit de 20% buurten met de laagste mediane inkomens gemiddeld 3,3 jaar lager is dan voor de 20% buurten met de hoogste inkomens; de gezonde levensverwachting is bijna 11 jaar lager.

Die gezondheidsverschillen worden voor een deel verklaard door het gegeven dat minder aantrekkelijke buurten vooral huisvesting bieden aan bewoners uit de lage inkomensklassen die vaak al over een slechtere gezondheid beschikken. Modelberekeningen met relatieve risico’s wijzen uit dat verschillen in leefstijl tussen bewoners van buurten bijna de helft van het verschil in levensverwachting verklaren. Het gaat vooral om roken en bewegingsarmoede.

De gevonden verbanden tussen gezondheidsrelevante buurtkenmerken en het mediaan inkomen, suggereren dat ze een rol spelen bij het ontstaan van de waargenomen gezondheidsverschillen tussen buurten. De opzet van deze studie laat echter niet toe om eenduidige uitspraken te doen over de grootte van de bijdragen aan de gezondheidsverschillen. Wel is het zo dat in buurten met de laagste mediane inkomens (de onderste 20%) vaak sprake is van een stapeling van voor de gezondheid ongunstige buurtkenmerken.

Bron: Velze, K. van, N. Pieterse, A.L. Martens, M.C. Breedijk & A.E.M. de Hollander (2020). Verdeling van gezondheid en leefomgevingskwaliteit over buurten. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.

In het Klimaatakkoord is afgesproken dat gemeenten een Transitievisie Warmte opstellen, met behulp van een Leidraad, bestaande uit een Startanalyse en een Handreiking voor lokale analyse. De Startanalyse is een technisch-economische analyse van effecten en kosten van opties om gebouwen zonder aardgas te verwarmen. Het Klimaatakkoord noemt waterstof één van de te onderzoeken opties. Het Rijk heeft het PBL gevraagd de Startanalyse te maken met behulp van zijn rekenmodel Vesta MAIS, zodat gemeenten een transparant en openbaar instrument ter beschikking hebben voor ondersteuning van lokale besluitvorming.

Bron: Hoogervorst, N., Waterstof voor de gebouwde omgeving; operationalisering in de Startana- lyse 2020, Den Haag: PBL.

Dit onderzoek vergelijkt de huidige energierekening van verschillende soorten huishoudens met de energierekening na verduurzaming vermeerderd met de investeringslasten. De effecten van verschillende beleids- en financieringsinstrumenten op de woonlasten zijn voor zowel de korte als de lange termijn bekeken. Het gaat bijvoorbeeld om de bestaande terugleververgoeding voor teveel opgewekte stroom uit zonnepanelen en de mogelijk nieuwe gebouwgebonden financiering.

Bron: Schilder, F., & M. van der Staak (2020), Woonlastenneutraal koopwoningen verduurzamen: verkenning van de effecten van beleids- en financieringsinstrumenten, Den Haag: Planbu- reau voor de Leefomgeving.

Bron: Staak, M. van der, Schilder, F., Lennartz, C. (2020). Labelstapjes, huursprongen? Verduurza- ming in de beleggingsstrategie van particuliere verhuurders. Den Haag: PBL.

Bron: Schilder, F. 2020. Oud en vertrouwd in een niet-groene woning. Planbureau voor de Leefomgeving.

Bron: Schilder et al. (2021), Wonen na de verkiezingen: het woningtekort wordt in de regio opge- lost, Den Haag: PBL.

Doel van flexwonen

Een flexwoning is een woning waarbij het gebouw, de locatie of de bewoner een tijdelijk karakter heeft. Het ministerie van BZK hoopt dat de inzet op tijdelijk wonen op korte termijn de druk op de woningmarkt enigszins kan verlichten en daarnaast blijvend kan zorgen voor snel toegankelijke woonruimte voor urgent woningzoekenden.

Ontwikkelen van ruimtelijk afwegingskader

In deze studie formuleert het PBL een eerste ruimtelijk afwegingskader voor het plannen van locaties voor tijdelijke woonruimte. De kern van dit afwegingskader bestaat op hoofdlijnen uit twee ruimtelijke voorwaarden: locaties moeten beschikbaar én geschikt zijn. De voorwaarden waaronder locaties beschikbaar en geschikt worden geacht, zijn echter niet in beton gegoten. De afweging van verschillende ruimtelijke belangen is vaak lokaal maatwerk en hangt af van politieke keuzes. Dit laat zich lastig in kaart brengen.

Uitbreiding van afwegingskader met andere belangen

Het PBL heeft verkend hoe de beschikbaarheid en geschiktheid van locaties - met op dit moment beschikbare gegevens - landsdekkend in kaart gebracht zouden kunnen worden en illustreert aan de hand van de casus Noord-Holland hoe gevoelig de beschikbare ruimte is voor bepaalde (lokale) afwegingen. Deze analyse dient als startpunt voor het opzetten van een breder afwegingskader met ook andere dan ruimtelijke afwegingen, waar het PBL komend jaar vervolgstudie naar verricht.

Door stijging van het aantal huishoudens en de achterblijvende nieuwbouw stijgen de koop- en huurprijzen van woningen. In de grote steden worden koopstarters verdrongen omdat de beleggingswaarde nu groter is dan de maximale hypotheek. Recente beleidsvoorstellen helpen koopstarters, maar structurele maatregelen om verdringing tegen te gaan blijven nodig.

Huisjesmelkers domineren het beeld onterecht

De beeldvorming rond particuliere verhuur wordt gedomineerd door huisjesmelkers, ‘verkamering’ van woningen en woekerhuren. De particu¬liere huursector bestaat echter niet uit een homogene groep beleggers. Grote particuliere beleggers krijgen weliswaar veel aandacht, maar zijn in de minderheid. Uit de diepte-interviews blijkt dat particuliere beleggers meestal voor de lange termijn beleggen, met een sterke focus op marktconforme kasstromen, oftewel op direct rendement, maar ook op een stabiele relatie met de huurder en het bieden van een stabiele woonsituatie voor jongvolwassenen die niet kunnen of willen kopen.

Voor een evenwichtiger woningmarkt op de lange termijn blijven er structurele maatregelen nodig, zoals het verminderen van verschillen in subsidiëring tussen koop en huur, en tevens meer woningbouw. Mogelijk ligt er ook een rol voor beleid om build-to-let te stimuleren, naast buy-to-let te remmen.

Bron: Schilder, F., Lennartz, C., van der Staak, M., & Conijn, J. 2020. Particuliere verhuur vormt problematische oplossing voor structureel probleem. Planbureau voor de Leefomgeving.

Gebrek aan controle

De woningmarkt kent een relatief voorspelbaar systeem. De veranderingen in beleid hebben niet tot grote veranderingen voor huishoudens geleid. Er is relatief weinig onzekerheid op de woningmarkt. Wel is er gebrek aan controle: de knelpunten in de woningmarkt beperken grote groepen Nederlanders in hun woonbehoefte. De betaalbaarheid van woningen is een probleem en er is sprake van een woningtekort. Ook schiet de samenhang tussen wonen en zorg te kort. Dat zou gevoelens van onbehagen kunnen versterken.

Het verbeteren van de situatie op de woningmarkt hangt deels samen met het oplossen van problemen in andere sectoren. Daarnaast zal het vergroten van het woningaanbod knelpunten wegnemen.

Bron: Schilder, F., Daalhuizen, F., Groot, J., Lennartz, C., en Van der Staak, M. (2020). Wonen en gevoelens van onbehagen? Een verkenning naar de relatie tussen onzekerheid, controle en het Nederlandse woonbeleid. Den Haag: PBL.

Landelijke ontwikkelingen in perspectief van de dagelijkse bezigheden van corporaties

In dit artikel beschrijven PBL-onderzoeker Frans Schilder en René Scherpenisse,  - directeur bij de Tilburgse corporatie Tiwos en bestuurslid van Aedes, - samen enkele grote landelijke ontwikkelingen, zowel economisch als institutioneel, en plaatsen deze in het perspectief van de dagelijkse bezigheden van corporaties.

Bron: Schilder, F., & Scherpenisse, R. 2018. Beleid en praktijk - betaalbaar wonen in Nederland. Planbureau voor de Leefomgeving. 

Toename van het aantal gezinnen in de stad

Er zijn drie mogelijke verklaringen voor de recente groei van het aantal gezinnen in de steden:

• gezinnen zijn door een nieuwe waardering voor de stad eerder geneigd in steden te wonen;
• het woonaanbod (type woningen en woonmilieus) van steden is beter dan voorheen op gezinnen toegerust;
• gezinnen willen wel weg uit de stad, maar zijn door woningmarktomstandigheden niet in staat te verhuizen.

Onze analyses laten zien dat alle drie verklaringen geldig zijn. Er is zowel sprake van een stedelijke heroriëntatie (de toegenomen wens van gezinnen om in de stad te wonen) onder met name hoogopgeleide gezinnen, als van toegenomen mogelijkheden voor die gezinnen om in de stad te wonen (denk aan VINEX-wijken). Daarnaast geldt voor bepaalde gezinnen dat die in de recessie hun suburbane woonwens niet hebben kunnen realiseren.

Toch de stad uit?

Inmiddels is het 2018, de huizenprijzen in de grotere steden stijgen snel (en harder dan in de randgemeenten) en gezinnen verlaten in toenemende mate de stad. De woningmarktsituatie voor gezinnen zoals deze in de recessie van 2008-2013 bestond, lijkt nu omgekeerd: gezinnen die al huiseigenaar zijn, hebben momenteel minder moeite om hun woning te verkopen en de overwaarde van de woning te gebruiken voor een nieuwe woning. En jongere (potentiële) gezinnen die nog geen eigen woning hebben, zijn steeds meer in het nadeel. Hypotheekregels voor starters zijn aangescherpt, het aanbod van betaalbare koopwoningen in de stad is beperkt, en de jongere gezinnen verdienen doorgaans te veel – of hebben een te korte wachttijd – om in aanmerking te komen voor een sociale huurwoning. Een betaalbaar middensegment ontbreekt. Het wonen in de stad wordt daarmee steeds meer iets voor een selecte groep gezinnen. Anderen verlaten min of meer gedwongen de stad. Stedelijke gemeenten kunnen deze verhuizingen van gezinnen alleen afremmen door te zorgen voor een groter aanbod aan woningen in gezinsvriendelijke woonmilieus. Zo lang dat aanbod te gering is zal het aantal (jonge) gezinnen dat de stad verlaat om elders te zoeken naar een koopwoning, alleen nog maar toenemen.

Bron: Laarman, K., & van Dam, F. 2018. Waar willen jonge gezinnen wonen? Planbureau voor de Leefomgeving. 

Toekomst van het platteland als woonplek

De toekomst van de dorpen en daarmee van het platteland als woonplek is veelkleurig en verre van kansloos. Al blijven er plekken, met name in onaantrekkelijke landschappen en aan de randen van het land, waar leegstand onvermijdelijk lijkt. Er bestaan echter evenzeer verschillen in druk op de woningmarkt tussen plattelandsgemeenten, als tussen landelijke en stedelijke gemeenten. De zorgelijke ‘achterkant’ van de stedelijke woningmarkt staat niet per se synoniem voor ‘platteland’.

Bron: van Dam, F., & Daalhuizen, F. 2018. De achterkant van de stad. Planbureau voor de Leefomgeving. 

Zorgen over betaalbaarheid wonen

Er zijn veel zorgen over de toenemende betaalbaarheid van het wonen in de huursector. Vooral jongvolwassenen hebben relatief vaak een te laag inkomen om de netto huurlasten en de minimale uitgaven voor het levensonderhoud te kunnen betalen. Tegelijkertijd zien jongvolwassenen hun inkomen vaak snel stijgen.

Betekent dit dat de betaalrisicoproblematiek onder jongvolwassenen van tijdelijke aard is en vanzelf ‘oplost’? En in welke mate kan het sturen op de betaalbaarheid van het wonen aan de voorkant (bij de woningtoewijzing) mogelijk bijdragen aan het voorkomen van goedkope scheefheid?

Eens een betaalrisico, heel vaak een betaalrisico

In 2012 hadden 384.000 huurders een betaalrisico. Zij lopen het risico de maandelijkse woonlasten niet te kunnen betalen omdat hun inkomen ontoereikend is voor de netto huur en de noodzakelijke uitgaven voor het levensonderhoud, uitgaande van de normen van het Nibud. Na 3 jaar had ongeveer de helft van deze huishoudens nog steeds een betaalrisico. Naarmate men langer een betaalrisico heeft, wordt de kans om er van af te raken kleiner.

Ondanks dat jongvolwassenen hun inkomen vaak vrij snel zien stijgen, komen langdurige betaalrisico’s relatief vaker voor onder jongvolwassenen dan onder ouderen. Langdurige betaalrisico’s komen ook relatief vaker voor onder zelfstandigen dan onder werknemers in loondienst. Ongeveer een kwart van de huishoudens die in 2012 een betaalrisico hadden, was in de jaren daarna betaalrisicovrij. Inkomensveranderingen blijken een belangrijke driver te zijn in het ontstaan of kwijt raken van een betaalrisico.

Duur toewijzen is risicovol

Jongvolwassenen hebben een grotere kans om na verloop van tijd tot de goedkope scheefwoners te gaan behoren dan ouderen. Toch is het overgrote deel van de jonge huurtoeslaggerechtigde huishoudens na 3 jaar nog altijd huurtoeslaggerechtigd. Het is daarom onverstandig om jongvolwassenen op voorhand een dure huurwoning toe te wijzen met het oog op hun mogelijke snelle inkomensontwikkeling. Instrumenten zoals tijdelijke huurcontracten, jongerencontracten en tussentijdse inkomenstoetsen lijken een beter alternatief om goedkope scheefheid tegen te gaan. 

Bron: Schilder, F. & C. de Groot (2017), Inkomensdynamiek en de betaalbaarheid van het wonen, Den Haag: PBL.

Nederland staat voor grote ruimtelijke opgaven. Aanpassingen van de leefomgeving aan klimaatverandering en de omschakeling van fossiele brandstoffen naar duurzame energie vragen ruimte, evenals de voortgaande verstedelijking en de beoogde natuurontwikkeling. Daarnaast staat de landbouw, vanouds de belangrijkste drager van het Nederlandse cultuurlandschap, voor fundamentele veranderingen. Bij al deze ruimtelijke opgaven is de regio steeds meer de plek waar de nieuwe duurzaamheidsopgaven en de klassieke ruimtelijke opgaven samenkomen en met elkaar concurreren. De afstemming tussen woningbouw, nieuwe werklocaties, natuurontwikkeling, energietransitie en klimaatadaptatie vergt integrale afwegingen in de regio. Kaarten laten direct zien op welke locaties deze opgaven spelen en waar ze mogelijk conflicteren dan wel ingepast kunnen worden. Bij workshops en gesprekken tussen het Rijk, de regio’s en maatschappelijke partners kunnen de kaarten als communicatiemiddel dienen, en daarmee helpen om integrale afwegingen in de regio te maken.

Bron: Atlas van de Regio. PBL Planbureau voor de Leefomgeving. 2020.

De nieuwe energieke overheid gelooft in het innovatieve vermogen van de samenleving, beloont de koplopers, durft te experimenteren, corrigeert ongewenste neveneffecten en stimuleert het leren door steeds te laten zien wat elders werkt, en waarom. In het licht van de opgaven waar de overheid voor staat, zal ze daarbij ook moeten durven uitspreken welke praktijken of technieken niet langer passen in de samenleving vanwege de negatieve gevolgen voor de samenleving. Of, in de woorden van wijlen Ad Geelhoed, beleid is soms ook het toebrengen van leed. Wanneer de overheid actief helpt bij het vinden van betaalbare alternatieven dan winnen ook grotere transities aan maatschappelijk draagvlak.

Auteurs PBL:

Maarten Hajer

Olav-Jan van Gerwen

Sonja Kruitwagen

Link publicatie

Gezien de grote onzekerheden kunnen er geen eenduidige conclusies worden getrokken over de optimale mix van adaptatie en mitigatie. Indien een groot belang wordt gehecht aan de welvaart van toekomstige generaties of aan het vermijden van risico’s ligt ambitieus mitigatiebeleid voor de hand. In een dergelijk scenario zal er echter nog steeds aandacht aan adaptatie moeten worden gegeven, omdat een deel van de gevolgen van klimaatverandering niet meer met mitigatie kan worden vermeden. Indien gekozen wordt voor een minder ambitieus mitigatiebeleid is adaptatie cruciaal om de ergste gevolgen van klimaatverandering te verzachten. Het adaptief vermogen lijkt echter beperkt, zodat in een dergelijk scenario rekening gehouden moet worden met flinke restschade van klimaatverandering, vooral in armere landen – wat ook zijn neerslag kan hebben op de rest van de wereld.

Bron: TPE digitaal

In 10 hoofdstukken gaan we dieper in op de beleidsvelden ónder de hardnekkige opgaven. Denk aan klimaatadaptatie, waterkwaliteit, woningmarkt en natuur.

We eindigen met een beschouwing over de 3 thema’s die de belangrijkste duurzaamheidstransities in Nederland betreffen: klimaat en energie, landbouw en voedsel en circulaire economie. Welke transities zijn er precies nodig, zijn ze met elkaar te vergelijken, kan de ene transitie een voorbeeld zijn voor de ander, en welke barrières en kansen zijn er om deze transities (tegelijkertijd) te realiseren?

Beslissende fase

Zowel het klimaat- als het landbouwbeleid is in een beslissende fase beland, zo concludeert het PBL in deze Balans van de Leefomgeving. De opgaven voor de leefomgeving blijven groot. Nederland kent een te hoge uitstoot van broeikasgassen om aan de klimaatdoelstellingen te kunnen voldoen, delen van de landbouw lopen hard tegen maatschappelijke en ecologische grenzen aan en de biodiversiteit staat sterk onder druk.

Beleid op het vlak van klimaatverandering, landbouw & voedsel en een circulaire economie bevindt zich in een beslissende fase. Er moet nú worden doorgepakt.

Bron: website PBL

Cities, states, and businesses can help fill Paris ambition gap, but more action needed

The report, authored by experts at Data-Driven Yale, NewClimate Institute, PBL Netherlands Environmental Assessment Agency, in partnership with CDP focuses on 9 high-emitting countries. It analyses the efforts of more than 6,000 cities, states, and regions representing 7 percent of the global population and more than 2,000 companies with a combined revenue of over $21 trillion USD.

• By 2030, global greenhouse gas emissions could be 1.5 to 2.2 GtCO₂e/year lower if individual commitments from cities, states and regions, and companies are fully implemented, compared to what would be achieved through national policies that are currently underway.
• In the United States, the full implementation of the reported and quantified individual city, region, and company commitments could provide at least half (between 670 and 810 MtCO₂e/year in 2030) of the emissions reductions needed to meet America’s Nationally Determined Contribution (NDC).
• In the European Union, city, region and company commitments could reduce greenhouse gas emissions by 230 to 445 MtCO₂e/year. In China, these actions could reduce emissions by up to 155 MtCO₂e, roughly equivalent to what the country’s industrial processes generated in 2014.

The analysis includes only recorded, quantified commitments -- a fraction of all of cities, regions, companies and cooperative initiatives’ climate activities. However, there’s also a risk that these emission reductions do not materialize, if regions, states, cities and companies don’t deliver on their promises, or if efforts from national governments or other actors slow.

Next to individual commitments, international cooperative initiatives could reduce global greenhouse gas emissions in 2030 by approximately one-third (15-23 GtCO₂e/year) compared to national policies alone, if international cooperative initiatives like the Global Covenant of Mayors grow their membership, meet their goals and are in addition to existing action.

Bron: website PBL

Water is inextricably linked to sustainable developments and quality of life. The themes presented are food production, water quality and human health, flood risk, energy, ecological quality, and the interaction between water and migration and possible conflict risks. Water-related challenges are shown to be increasing, over the coming decades, due to a combination of population growth, economic development and climate change.

The report shows the urgent need for a coherent approach on a scale that is sufficiently large to cover the various problems and underlines the importance of collaboration between public parties to initiate solutions. The global landscapes in the search for integrated solutions will be the dryland regions, cities, transboundary river basins, coastal zones and deltas.

Bron: website PBL

Kantorenmarkt zeer ontspannen

Ondanks een recente daling van de leegstand, blijkt de kantorenmarkt over een langere periode bezien een zeer ontspannen markt te zijn met een hoog leegstandspercentage. De leegstand van kantoren is voor een belangrijk deel het gevolg van divergentie tussen de markt van kantoorgebruikers en die van kantoorbeleggers.

Recent is gebleken dat, na een forse daling, de prijzen weer stijgen. Die recente stijging lijkt vooral gedreven door een ruime kapitaalbeschikbaarheid, in combinatie met een lage rente. Dit leidt tot beleggingsdrang, die zich op de Nederlandse vastgoedbeleggingsmarkt vooral manifesteert in een toename van buitenlandse beleggers.

Recente voorbeelden hiervan zijn De Rotterdam op de Kop van Zuid in Rotterdam (2016) en het Atrium op de Zuidas in Amsterdam (2017), die voor respectievelijk ongeveer € 350 miljoen en 500 miljoen door buitenlandse partijen werden verworven.

Plan(over)optimisme

De kans bestaat dat er, ook in ontspannen kantorenmarkten, hernieuwd plan(over)optimisme ontstaat. Er zijn inmiddels alweer signalen dat gemeenten kantoorontwikkeling mogelijk willen maken op plekken waar nog altijd veel leegstand is. Gelet op de lange doorlooptijd van nieuwbouw is de kans groot dat bij oplevering de extra vraag naar kantoren (als die er al is) alweer is gedaald en er dus extra leegstand ontstaat.

Meer transparantie kantorenmarkt

Meer algemeen kan de marktwerking worden verbeterd door meer transparantie. De kantorenmarkt en andere vastgoedmarkten zijn relatief (ten opzichte van andere investeringsmarkten) weinig transparant. Dat is deels inherent aan een markt die wordt gekenmerkt door weinig transacties. Maar dit wordt verder versterkt door de beperkte en gefragmenteerde beschikbaarheid van data en informatie. Ondanks een aantal recente initiatieven vanuit ‘de markt’ (waaronder de oprichting van de Stichting Vastgoeddata, StiVAD), is hier ruimte voor verbetering.

Bron: website PBL

In economische succesvolle regio’s spelen overheden een actieve rol door te investeren in en het faciliteren van groei. Het is aan de regionale overheden om een gezamenlijke strategie te formuleren en allianties te sluiten tussen publieke en private partijen én met Rijk en provincies. In succesvolle regio’s is het beleid vooral gericht op factoren die van belang zijn voor groei en innovatie en op het creëren van aantrekkelijke plekken om te wonen en te werken.

Geen uniform pad naar economisch succes

Economische groei is padafhankelijk: historische structuren en eerdere gebeurtenissen bepalen de loop van latere ontwikkelingen. Het is de uitdaging om de juiste beleidsmix te vinden rond een gemeenschappelijk doel dat aansluit bij de economische structuur en dynamiek van de regio. Regionaal-economische beleid combineert dus huidige positieve punten, maar richt zich ook op de transformatie naar nieuwe activiteiten en technologieën.

In de onderzochte casestudies zien we hiervan talloze voorbeelden. Bijvoorbeeld hoe München haar clusters inbedde in een innovatiesysteem en haar instituties aanpaste aan nieuwe markten, hoe de Brainport Eindhoven zich opnieuw uitvond, hoe Milton Keynes haar suburbane ligging aan stedelijkheid koppelde, hoe Dublin internationale kennis- en kapitaalstromen wist te verankeren, hoe Amsterdam uitgroeide tot een van de aantrekkelijke steden te wereld, en hoe Madrid wist uit te groeien tot een complete metropool.

Brainport Eindhoven is een van de casestudies besproken in het rapport ‘Stedelijke regio’s als motoren van economische groei’. Voor een interview met Otto Raspe over deze casus zie de site van Brainport Eindhoven.

Bron: website PBL

Van voorzieningslogica naar rendementslogica

De studie vergelijkt 2 soorten maatschappelijk vastgoed: basisscholen en woonzorggebouwen voor ouderen.

In de ouderenzorg heeft een stelselwijziging plaatsgevonden van aanbodgestuurde naar vraagvolgende bekostiging. Op grond van meer dan 60 interviews constateert de studie in die sector een verschuiving in het denken over vastgoedvraagstukken. Overwegingen van efficiency van de exploitatie, de alternatieve aanwendbaarheid van grond en gebouwen, een juiste product-doelgroepcombinatie zijn een belangrijkere rol gaan spelen, in plaats van de nabijheid en spreiding van het aanbod van de dienst. In het onderzoek is dit geduid als een verschuiving van voorzieningslogica via dienstverleningslogica naar rendementslogica.

In het basisonderwijs, waar nog grotendeels aanbodsturing plaatsvindt, spelen deze overwegingen veel minder.

Ruimtelijke sturing

De studie concludeert dat bij een stelselwijziging naar vraagvolgende bekostiging het vraagstuk van ruimtelijke sturing in de overweging meegenomen moet worden. Sectoraal beleid biedt immers in beginsel dan geen aangrijpingspunt meer voor sturing, en de instrumenten van ruimtelijke ordening hebben inherente beperkingen.

Bron: website PBL

Leren voor toekomstig beleid steden en innovatie

Het doel van de evaluatie is een beeld te krijgen van de huidige beleids- en uitvoeringspraktijk rondom de City Deals en daarvan te kunnen leren voor het opstellen en uitvoeren van toekomstig beleid op het gebied van steden, experimenten, innovatie en transitie. Het PBL heeft de verschillende soorten betrokken partijen geïnterviewd over hun opvattingen over en ervaringen met City Deals. In de analyse is in aansluiting op wetenschappelijke literatuur op het gebied van ‘multilevel governance’ en transitiestudies de nadruk gelegd op hoe betrokken partijen op nieuwe manieren communiceren en samenwerken (‘horizontaal’, ‘verticaal’ en ‘cross-sectoraal’), en op hoe City Deals experimenten en innovatie bevorderen (bijvoorbeeld door een ‘beschermde’ omgeving te creëren waarin uitzonderingen op regels mogelijk zijn).

11 City Deals onderzocht

De eerste City Deals zijn net afgerond, veel andere (17 in totaal) lopen nog. Het gaat dus om een ex durante-evaluatie, zodat er al tijdens de rit kan worden geleerd. In het onderzoek is een selectie van 11 deals betrokken (van afgerond tot vervallen, diverse thema’s, grotere en kleinere steden verspreid over Nederland, diverse rijksdepartementen):

• Roadmap Next Economy;
• Circulaire stad;
• De inclusieve stad;
• Naar een digitale woonomgeving;
• Health Hub;
• Klimaatadaptatie;
• Binnenstedelijk bouwen en transformatie;
• Warm welkom voor talent;
• Voedsel op de stedelijke agenda;
• Stedelijke bereikbaarheid;
• Gezonde verstedelijking.

Bron: website PBL

Door meer circulair te produceren en te consumeren wordt efficiënter omgegaan met grondstoffen en neemt de huidige en toekomstige milieudruk af. Hierdoor neemt de brede welvaart toe. De transitie naar een circulaire economie zal niet vanzelf gaan. Ze vraagt om gedragsaanpassingen van burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Inzicht in het gedrag van burgers en bedrijven, en in de beweegredenen achter concrete gedragingen, helpt om effectief circulair-economisch beleid vorm te geven. In deze Verkenning gaan de planbureaus na hoe circulair-economisch beleid effectiever kan worden door gebruik te maken van gedragsinzichten en zo de brede welvaart kan bevorderen.

In het kader van deze Verkenning is een enquête gehouden onder 1200 burgers en 800 bedrijfsvertegenwoordigers (voornamelijk uit het midden- en kleinbedrijf). Gevraagd is onder andere hoe belangrijk zij het vraagstuk van het opraken van grondstoffen en milieuvervuiling vinden, hoe zij staan tegenover circulair-economisch overheidsbeleid en wie zich volgens hen meer of minder moeten inzetten voor hergebruik van grondstoffen en producten.

Het kabinet heeft de drie planbureaus gevraagd om deze eerste Verkenning Brede Welvaart op Verantwoordingsdag 2018 uit te brengen. Gelijktijdig en eveneens op verzoek van het kabinet heeft het CBS de Monitor Brede Welvaart 2018 uitgebracht.

Bron: website PBL

Informele praktijken én formele ontwikkelingen zitten elkaar veelal in de weg

Het aantal mensen dat wereldwijd informeel, dat wil zeggen niet formeel burger is van de stad, woont en werkt in steden neemt in absolute aantallen nog steeds toe. Naar schatting gaat het om bijna 1 miljard mensen. Deze mensen zoeken de nabijheid van de formele bebouwing en leven daardoor noodgedwongen op ecologisch kwetsbare plekken zoals in rivierbeddingen of lage gebieden. Door klimaatverandering en door een toenemende wateraanvoer vanuit de groeiende formele stad, nemen de risico’s op overstroming en overlast hier toe. Andersom geldt dat rivierbeddingen en andere groen-blauw retentiegebieden worden vervuild of volgebouwd met informele bebouwing. Hierdoor vermindert de wateropvang, -buffer en -zuiveringscapaciteit voor de stad als geheel.

Een apart achtergrondrapport schetst in detail de afhankelijkheden tussen de formele en informele verstedelijking in de Delta steden Ho Chi Minh City, Beira en Barranquilla. De case studies laten zien dat morfologische en institutionele ontwikkelingen aan elkaar gekoppeld zijn en een grote padafhankelijkheid kennen. Formele en informele processen versterken elkaar niet, integendeel, ze zitten elkaar vaak in de weg. De moderne stadsplanning is niet in staat een brug te slaan tussen beide, met als gevolg een vergroting van de kwetsbaarheid van de armere gebieden en het verlies van de cultuuureigen manier van bouwen.

Nederlandse aanpak past bij problemen en mogelijkheden van steden in ontwikkelingslanden

Het Nederlandse buitenlandbeleid gericht op hulp en handel, is gericht op het bevorderen van  inclusieve en groene groei in ontwikkelingslanden. Daarbij is de Nederlandse aanpak gericht op samenwerking van Nederlandse experts vanuit kennisinstellingen, bedrijven en ngo’s met lokale partijen. In projecten worden niet alleen concrete problemen aangepakt maar wordt ook gewerkt aan lokale capaciteitsontwikkeling en bewustwording. Door netwerken te stimuleren en te ondersteunen ontstaat bovendien een basis voor leren van ervaringen tussen de projecten.

New Urban Agenda biedt steun voor verbetering van Nederlandse aanpak

De New Urban Agenda biedt steun aan de participatieve en op inclusieve en groene groei gerichte aanpak.

De participatieve aanpak kan nog verder worden verbeterd. Bestaande  methoden en instrumenten kunnen verder worden ontwikkeld voor situaties waarin informele verstedelijking een rol speelt. Daarbij is het van belang om de toepassing per project maar ook tussen de projecten kritisch te bekijken. Dit kan via netwerken, door te stimuleren dat projecten, zeker in hun aanpak van elkaar kunnen leren.

Daarnaast is het van belang om de afzonderlijke projecten ook vanuit het beleid te volgen en te evalueren, zeker ook ten aanzien van de bijdrage die ze kunnen leveren aan het bereiken van de duurzame ontwikkelingsdoelen.De New Urban Agenda van de Verenigde Naties is een aanmoediging voor de aanpak die Nederland hanteert voor een meer inclusieve en groene groei in ontwikkelingslanden. De aanpak kan verder worden verbeterd onder andere door gerichter te sturen op de samenwerking van (inter)nationale experts met lokale sleutelfiguren en deskundigen. Dit is de belangrijkste conclusie van het rapport ‘De New Urban Agenda – kansen voor inclusieve en groene verstedelijking’

Bron: website PBL

Beperkt aanbod aan betaalbare en toegankelijke woningen voor middeninkomens

Huishoudens met een middeninkomen worden in de recente maatschappelijke en beleidsdiscussie vaak in één adem genoemd met het middensegment van de huurwoningmarkt, opgevat als de vrije huursector, met huren tussen circa € 700 en 900 per maand.

De analyses in deze en eerdere studies laten echter zien dat middeninkomens en het middensegment van de huurwoningmarkt zeker niet één-op-één samenvallen. Hoewel de groep middeninkomens zeer divers is (ouderen en jongeren, alleenstaanden en gezinnen) hebben ze één ding gemeenschappelijk: voor hen zijn vrije huurwoningen in het middensegment vaak niet betaalbaar.

De studie toont aan dat ongeveer 28% van de middeninkomens geen huur van € 700 of meer kan betalen. Dit geldt vooral, maar niet alleen, voor huishoudens met lagere middeninkomens: huishoudens die op basis van hun inkomen net niet meer in de sociale huursector terechtkunnen.

Hervorming woningmarkt

Beleidsmakers moeten een goede afweging maken tussen de maatschappelijke kosten en baten op korte en lange termijn en zich bewust zijn van de gevolgen voor de middeninkomens.

Bron: website PBL

Publieke waarden in de knel

Zowel dienstverlening voor mobiliteit en elektriciteit als de infrastructuur zelf maken steeds meer gebruik van slimme toepassingen. Wat zijn daarvan de gevolgen? Heeft iedereen straks nog toegang tot het wegennet? Hoe groot is de betrouwbaarheid van de Nederlandse elektriciteitsvoorziening wanneer die steeds meer afhankelijk wordt van ICT? Het signalenrapport maakt inzichtelijke dat als we digitalisering in het domein van de infrastructuur over ons heen laten komen, publieke waarden als toegankelijkheid, transparantie en voorzieningszekerheid in de knel komen. Denk daarbij aan gelijke toegang tot het openbaar vervoer of vitale voorzieningen zoals elektriciteit.

Nieuwe spelregels nodig

Duidelijk is dat digitalisering van de infrastructuur een andere rol van de overheid vereist. Waar deze vroeger kon volstaan met een investeringsstrategie voor de belangrijkste infrastructuur en nationale regels over het gebruik daarvan, lijkt nu een reguleringsstrategie van groot belang. Er zijn allereerst nieuwe spelregels nodig om kernwaarden die we willen handhaven te beschermen, bijvoorbeeld rondom toegankelijkheid van systemen, privacy en transparantie. Meer overheidsregie met duidelijke kaders wil niet zeggen dat de overheid eenzijdig grote veranderplannen moet gaan uitrollen of instrumenten moet voorschrijven. De overheid kan innovatie niet sturen, maar kan wel ruim baan geven aan de improviserende, innoverende en proberende samenleving. Het PBL pleit daarbij voor een proces van kleine stappen en voortdurende bijsturing op basis van evaluatie.

Bron: website PBL

Van de 19 casussen die onderzocht zijn hebben er 10 betrekking op stadswarmte en 9 op windenergie. De belangrijkste bronnen van de studie zijn interviews met betrokken gemeenteambtenaren en gemeentelijke documenten.

Realisatie van warmtenetten in bestaande bouw verloopt moeizaam …

Voor veel gemeenten zijn warmtenetten – naast isolatie en elektrische warmtepompen – een belangrijke manier om de CO₂-uitstoot van de gebouwde omgeving te verminderen. Zij hebben echter alleen voor nieuwbouwlocaties de mogelijkheid om de aanleg ervan af te dwingen. Bij bestaande bouw moeten eigenaren ‘verleid’ worden om over te stappen naar stadswarmte, wat nog beperkt lukt. Dat komt vooral doordat stadswarmte nauwelijks op prijs met aardgas kan concurreren.  Dat zou kunnen verbeteren als warmtebedrijven niet meer volledig zelf zouden opdraaien voor de hoge kosten van de infrastructuur.

… en gebruikte warmtebronnen zijn nog niet CO₂-vrij

De huidige bronnen van stadswarmte – elektriciteitscentrales, afvalverbrandings- of biomassa-installaties – leiden tot een CO₂-reductie van ‘slechts’ 45 tot 60% ten opzichte van verwarming met HR-ketels. Om stadswarmte te laten bijdragen aan een klimaatneutrale gebouwde omgeving moeten op termijn meer CO₂-vrije of -arme warmtebronnen (zoals geothermie en industriële restwarmte) beschikbaar komen. Gemeenten zouden meer middelen en instrumenten moeten krijgen om warmtebedrijven te prikkelen of – indien nodig – te dwingen om daadwerkelijk op dergelijke warmtebronnen over te stappen.

Bij windenergie zijn lasten en lusten niet evenwichtig verdeeld

Sommige gemeenten hebben van het Rijk een opgave gekregen om plaats te bieden aan een of meerdere grootschalige windparken, terwijl andere gemeenten veel meer vrijheid hadden om zelf te bepalen hoeveel windenergie zij binnen hun grenzen wilden realiseren. Dit ‘toedelingsmodel’ leidt tot weerstand en onvrede bij de gemeenten van de eerste categorie en tot een zekere mate van vrijblijvendheid in het ambitieniveau van de gemeenten van de tweede categorie.

Ook de financiële baten van windmolens zijn in de huidige situatie vaak ongelijk verdeeld. Commerciële ontwikkelaars en de eigenaren van de grond waarop windmolens worden geplaatst springen er financieel beter uit dan de omwonenden die er tegenaan kijken. Sommige gemeenten zetten erop in dat de ontwikkelaars een groter deel van hun winst met de omgeving delen, maar kunnen hen daartoe niet verplichten.

Bron: website PBL

Beleid ontoereikend voor groei middensegment

De woningmarkt verandert. Hypotheekvoorwaarden worden strenger, de hypotheekrenteaftrek wordt afgebouwd en de toegang tot de sociale huursector wordt steeds meer beperkt tot huishoudens met een laag inkomen.Het kabinet zet daarom in op een groter middensegment en heeft daartoe al maatregelen doorgevoerd. De gesprekspartners waren echter van mening dat het middensegment nog niet in voldoende mate en tempo tot stand komt om de verwachte vraaggroei te kunnen bijhouden.

4 perspectieven

De 4 perspectieven die het PBL in de studie Perspectieven voor het middensegment van de woningmarkt verkent, zijn mede gebaseerd op eerdere publicaties (zoals Kansrijk Woonbeleid (PBL en CPB) en het advies van de werkgroep woningmarkt van de Studiegroep duurzame groei).

Naast veelgehoorde opties als nieuwbouw en verkoop van corporatiewoningen aan vastgoedbeleggers wordt in de verkenning gebruik gemaakt van de mogelijkheden die de Woningwet 2015 biedt: herpositionering van bestaand corporatiebezit door middel van administratieve of juridische scheiding op basis van woningkwaliteit. Daarmee is het in principe mogelijk de woningmarkt flexibeler te laten functioneren en vermogen vrij te spelen voor investeringen in nieuwbouw en verbetering. Tegelijkertijd kunnen ook de publieke belangen op de woningmarkt in regionale samenwerking tussen gemeenten, huurders, corporaties en beleggers worden gewaarborgd.

Bron: website PBL