Erfgoed van de Week | De Waag, opgeknapt en duurzamer

_{De Waag in de winter, met verlichte kerstboom. | Foto: Edwin van Eis (21-12-2021), fotobank gemeente Amsterdam (63937).}

Onderhoud en verduurzamen afgestemd op monumentale waarden

Bij de bouwkundige maatregelen die nodig waren voor dit onderhoud is zorgvuldig rekening gehouden met de monumentale waarden, de detaillering en het gebruik van het gebouw. Hierbij is een verdeling gemaakt in de verwarmde delen van het gebouw en het onverwarmde deel van het gebouw. Het middendeel met de 2 grote zijtorens is verwarmd. De 4 kleinere hoektorens zijn onverwarmd. Het geplande onderhoud voor de Waag was direct een goed moment om het monument te verduurzamen. De gemeente wil namelijk alle gemeentelijke panden energiezuiniger maken en beter bestand tegen het veranderende klimaat.

De hoektorens die niet verwarmd zijn moesten goed afgesloten kunnen worden van het verwarmde deel. Daarom is de tochtwering bij binnendeuren, grenzend aan de hoektorens op orde gebracht. Ook is een nieuwe deur naar de metselaarstoren geplaatst (hier zat vroeger ook altijd een deur), in oude stijl mét tochtprofielen. Het glas is grotendeels vervangen door dun isolerend monumentenglas van circa 6 mm. (2 glaslagen met folie daartussen). De vaste ramen, die geen luiken hebben, krijgen achterzetramen (met vacuümglas), die momenteel in productie zijn.

_{Het glas is grotendeels vervangen door dun isolerend monumentenglas van circa 6 mm. (2 glaslagen met folie daartussen). | Foto: Annelee Zomer, Monumenten en Archeologie.}

Door de zoldervloer van de 2 grote zijtorens met vlas te isoleren worden bouwfysische risico’s bij de torenspitsconstructies voorkomen. Deze vloer is niet origineel, maar stamt uit de tijd van een eerdere restauratie. Bij het verduurzamen van een gebouw is de bouwfysica van belang. Door vocht, zogenaamde koudebruggen en het ontbreken van goede ventilatie kan er namelijk schimmel, rotting en beschadiging aan de constructie ontstaan.

Rijke geschiedenis

De huidige Waag op de Nieuwmarkt is in 1488 gebouwd als stadspoort, de Sint Antoniespoort. De poort hoorde bij een bakstenen verdedigingsgordel van muren, rondelen, torens en poorten. Deze gordel is in de periode 1482-1494 rond de toenmalige stad aangelegd. De stadspoort bestond uit een oorspronkelijke hoofdpoort met 4 torens en een voorpoort met 2 torens.

_{De Waag op de Nieuwmarkt met links de Sint Antoniesdijk en op de achtergrond de toren van de Oude Kerk. | Tekening: C.J. Visser, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010097010415).}

In 1585 kwam het buitendijkse gebied ten oosten van de Sint Antoniespoort, de Lastage, door de aanleg van nieuwe vestingwerken binnen de stad te liggen. De poort verloor toen zijn verdedigende functie en kreeg een nieuw bestemming als waaggebouw. Dit was nodig omdat de oude Waag op de Dam overbelast dreigde te raken. Inmiddels was de Nieuwmarkt ontstaan door demping en gedeeltelijke overkluizing van de Geldersekade en de Kloveniersburgwal. De Sint Antoniespoort kwam zo op een nieuw (markt)plein te liggen.

_{In de Sint Anthoniespoort kwam een waaggebouw. | Gravure uit 1789, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010097003168).}

Het plein werd opgehoogd, waardoor het muurwerk van de poort gedeeltelijk onder het maaiveld kwam te liggen en het gebouw minder hoog lijkt dan het oorspronkelijk was. Het open binnengedeelte tussen de oorspronkelijke voor- en hoofdpoort werd ook verhoogd en vervolgens overdekt. Hierdoor kwam er een grote ruimte.

De gevel aan de stadskant werd vervangen door de huidige gevel. Oorspronkelijke schiet- en spiegaten vergrootte men tot ramen; op de begane grond kwamen grote dubbele deuren met luifels met daaronder de weegschalen. In de nieuwe Waag woog men alle koopmansgoederen, uitgezonderd boter en spek, die bij gewicht verhandeld werden.

_{Interieur van het Theatrum Anatomicum of snijkamer van het Chirurgijnsgilde in de Sint Antonieswaag op de Nieuwmarkt. | Tekening: Adolf van der Laan (ca. 1716-1742), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010094004475).}

Anatomisch theater

In 1690 kreeg het gebouw zijn huidige aanblik, toen in een achtkantige koepelzaal in het midden van het gebouw het Theatrum Anatomicum werd ingericht. Hier konden studenten anatomische lessen volgen. De achthoekige middentoren is in 1691 toegevoegd.

_{De Nieuwmarkt rond 1895, met marktstalletjes gezien in noordelijke richting naar de Waag, met rechts de gemeentelijke Vishal. | Foto: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (ANWC00205000001).}

Gered van de sloop en herbestemmingen na 1829

Vanaf het einde van 1819 had het gebouw geen waagfunctie meer. De dagen van de Sint Antoniespoort leken daarmee geteld. In 1829 besloot de Raad om de resterende onderdelen van de oude middeleeuwse vesting af te breken. Het was de bedoeling dat ook de Waag tegen de vlakte zou gaan. Zover is het gelukkig niet gekomen, en het gebouw heeft sindsdien al veel functies en bestemmingen gehad: van een brandweerpost, het depot van het Gemeentearchief, het Amsterdams Historisch Museum, het Joods Historisch Museum tot Centrum De Waag. Het Centrum De Waag ging in 1990 failliet en nu is er een café-restaurant in het gebouw, en huisvest het Waag Futurelab, een organisatie die projecten doet op het snijvlak van technologie, kunst en wetenschap.

_{De Waag is ook nog tijdelijk onderkomen geweest voor het Joods Historisch Museum, in de jaren 80. | Foto’s: Ino Roël (1986) beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122017072 en 010122017066).}

Eerdere restauraties

In de loop van de jaren 1990 werden delen van de fundering aangepakt. Architect Walter Kramer maakte een plan voor de restauratie. Er vond constructief herstel plaats, waaronder het ontgraven van de volgestorte kelder, omdat deze teveel gewicht uitoefende op de slietenfundering. Ook reconstrueerde men toen de houten luifel aan de oostkant van het gebouw. De beschildering van het houten koepelgewelf die het anatomisch theater afsluit werd ook gerestaureerd. Zo'n 10 jaar geleden kreeg het gebouw een geheel nieuwe fundering en is ook het metselwerk van de meesterproeven gerestaureerd. Door zout in dat metselwerk waren deze namelijk behoorlijk aangetast.

Afgelopen jaar was het gebouw weer toe aan een grote onderhoudsbeurt. Dankzij dit onderhoud én de verduurzaming kan het gebouw weer even mee!

_{Bij de restauratie in de jaren 90 werd onder andere de houten luifel aan de oostkant van het gebouw gereconstrueerd en delen van de fundering aangepakt. | Foto’s: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (BMAB00012000050_007 en BMAB00011000102_010).}

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Open Research Amsterdam, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden.

_{De Nieuwmarkt met de Waag, vóór de verbouwing van 1894. | Foto: A. Jager, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010005001420).}

_{----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

_{----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

Open Research Amsterdam

Sinds kort verschijnen de artikelen uit de rubriek Erfgoed van de Week ook op Open Research Amsterdam. Neem een kijkje op de website.

Je vindt hier ook het archeologische rapport dat naar aanleiding van de herfundering in 2013-2014 is gemaakt.

• Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek de Waag (2013-2014)
• Erfgoed van de Week op Open Research Amsterdam

Ontzouten van de metselwerk meesterproeven

In 2012-2015 is het metselwerk van de meesterproeven gerestaureerd. Dat was namelijk aangetast door zout. Op de site van Archivolt Architecten lees je meer informatie over het onderzoek dat TNO heeft gedaan hiernaar.

• Website Archivolt

Waag Futurelab

Waag Futurelab draagt bij aan het onderzoek, het ontwerp en de ontwikkeling van een duurzame, rechtvaardige samenleving. Lees er meer over op de site.

• Website Waag Futurelab