Erfgoed van de Week | Monument in de prijzen

_{Het turngebouw op de hoek van de Marnixstraat en de Nieuwe Passeerdersstraat. | Foto: Archief van het Dagblad Het Vrije Volk en rechtsvoorganger (20 mei 1929), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (HVVA00027000037).}

Gebouw de oude Krakeling

Opdrachtgever: All Monuments | Architect: Kodde Architecten | Adres: Nieuwe Passeerdersstraat 1 (Centrum)

In dit gebouw zat van 1978 tot 2020 jeugdtheater De Krakeling. Het pand is echter gebouwd als turnzaal, in 1887. Vanuit de gedachte dat turnen of gymnastiek goed was voor een gezonde geest in een gezond lichaam. Sinds 1862 was gymnastiek in Amsterdam voor zowel jongens als meisjes op lagere scholen ook verplicht.

_{Interieur van de turnzaal tijdens verenigingswedstrijden. | Foto: Fotopersbureau C. de Boer (21 januari 1963), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (HVVA00027000097).}

De architecten van de turnzaal waren J. Ingenohl en K.J. Muller; Muller vervulde van 1894 tot 1906 het voorzitterschap van het Nederlands Gymnastiek Verbond. Ze ontwierpen een gebouw in neorenaissancistische stijl met hier en daar wat gotische motieven. De plattegrond had een U-vorm met een open binnenplaats, waar buitenoefeningen konden worden gehouden. De oorspronkelijke turnzaal was 39 bij 13 meter en werd door een verplaatsbare wand in tweeën gedeeld. Op de wanden zijn in sierlijke gotische letters stichtende spreuken aangebracht: “Zeggen is goed, maar doen is beter”, “Drie die elkander helpen willen, zijn machtig zes mans werk te tillen’’ en “Als het hoofd zwiert, sukkelen de leden’’.

_{Op de wanden van de turnzaal waren in sierlijke gotische letters stichtende spreuken aangebracht, zoals hier op de achterwand “Drie die elkander helpen willen, zijn machtig zes mans werk te tillen’’ [klik om in te zoomen]. | Foto: archief van de Dienst der Publieke Werken, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010012000618).}

In de zijgevels aan de Marnixstraat en de Leidsekade waren huurwoningen ondergebracht; het souterrain aan de Marnixstraat was ingericht als bierkelder, waar de Amsterdamsche Turners Sociëteit bijeenkwam.

Na het vertrek van De Krakeling is het gebouw volledig aangepakt. Het kreeg onder andere een nieuwe fundering, er werd verduurzaamd en het werd geschikt gemaakt als kantoorpand.

_{De achterzijde van de school, gezien vanaf het Heijningspad. | Foto: J.M. Arsath Ro’is (17 september 1959), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122039341).}

Notweg 32

Opdrachtgever: Stadgenoot | Architect: Bakers Architecten | Adres: Notweg 32-34 (Nieuw-West)

De tweede genomineerde is de voormalige Heimansschool. Het is een ontwerp van Publieke Werken uit 1959. In de jaren 50 en 60 zijn zeven van dit soort prefabscholen gebouwd. Dit is het laatste nagenoeg gave exemplaar dat is overgebleven in Amsterdam.

H-school

Van oorsprong was op deze plek een klassieke H-school gepland. De H-school, genoemd naar de H-vormige plattegrond, was na de oorlog een bijna revolutionair nieuw type school voor het lager onderwijs. Dit was tamelijk luxueus, met een gangloos blok bestaande uit twaalf klaslokalen in twee lagen. Parallel daaraan stond een vleugel met een gymzaal, een schoolzaal en vaklokalen voor handwerk en handenarbeid, en een ruime entree en enkele personeelsruimten. Beide vleugels waren onderling verbonden door twee beglaasde gangen. De bouw van dit bijna ideale schooltype werd in augustus 1957 onmogelijk gemaakt door Haagse bezuinigingen, vaklokalen en een schoollokaal werden geschrapt. Zo moest de Dienst der Publieke Werken noodgedwongen een reeks van zeven goedkope prefab scholen ontwerpen, die tussen 1958 en 1961 zijn gebouwd. Deze scholen waren in feite gehalveerde H-scholen, alleen bestaande uit het blok met klaslokalen. In betere tijden konden ze uitgebreid worden met een losstaand standaard gymlokaal (wat hier ook gebeurd is, in 1963), en een schoollokaal, middels een gang verbonden met het lokalenblok. Dit laatste bleef een droom.

_{Links: de buutpaal, een kunstwerk van Henny Bal, op het schoolplein van de Heimansschool. Rechts: in 1963 werd alsnog een gymzaal bij de school gerealiseerd (zwart vierkant aan de linkerkant). | Foto links: ANEFO (27 mei 1962), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (HVVA00026000073); tekening rechts: archief van BWT.}

Door de sloop van vijf van de zeven prefabscholen en een grootschalige verbouwing van een andere, is deze school het enig overgebleven en architectonisch nagenoeg gave exemplaar van dit bijzondere schooltype. De school aan de Notweg is daarmee architectonisch en cultuurhistorisch van belang in de ontwikkeling van de scholenbouw in Amsterdam. Het werd daarom in 2015 een gemeentelijk monument.

_{In de oude school zijn nu jongerenwoningen en maatschappelijke organisaties gehuisvest. | Foto: Edwin van Eis (2023), fotobank gemeente Amsterdam (72952).}

Toekomst en herbestemming

De gymzaal is inmiddels gesloopt. Nadat de Heimansschool werd opgeheven begin jaren 80, vond van 1984 tot 1988 een vestiging van de Joke Smitschool (onderwijs aan volwassenen) hier een plek, evenals peuterspeelzaal Joko. Na die tijd nam de rooms-katholieke basisschool St. Lukas intrek in het gebouw, die in 2011 verhuisde naar een nieuw gebouw. Het pand had hierna uiteenlopende functies, en werd in 2022-2023 gerenoveerd en getransformeerd. Er zijn nu 30 jongerenwoningen op de verdiepingen gekomen, en ruimtes voor maatschappelijke organisaties op de begane grond. Op een deel van het voormalige schoolplein is een gemeenschappelijke volkstuin gepland.

_{Een bijzonder vormgegeven gebouw: het voormalige hoofdkantoor van de NMB-bank, gebouwd in organische stijl met onregelmatig grondplan. | Foto: Edwin van Eis (2022), fotobank gemeente Amsterdam (67044).}

Zandkasteel

Opdrachtgever: Wonam, Zadelhoff | Architect: Alberts & Van Huut International Architects, a/d Amstel architecten | Adres: Bijlmerplein 884-890, 1000 (Zuidoost)

In Zuidoost is een bijzonder vormgegeven gebouw te vinden, in 1986 ontworpen als hoofdkantoor voor de Nederlandsche Middenstandsbank (NMB), later ING. Architecten Alberts en Van Huut ontwierpen een gebouw in organische stijl met een onregelmatig grondplan – er is in het hele gebouw bijna geen rechte hoek te vinden.

_{In het gebouw is bijna geen rechte hoek te vinden, zowel van binnen als van buiten. | Foto: Monumenten en Archeologie (2016).}

Het is na bijna vier decennia nog steeds een buitenbeentje in het rechttoe rechtaan aangelegde stedelijke gebied van de Amsterdamse Poort. Destijds onderscheidde het bankgebouw zich van andere kantoren, omdat hier werd afgeweken van het principe van kleine gesloten werkruimtes aan een gang. In feite is het gebouw één lange binnenstraat die de verschillende torens met elkaar verbindt, met daaraan voorzieningen zoals restaurants en vergaderruimtes. In de binnenruimtes was plek voor kunst, en ook was er veel aandacht voor groen, door middel van binnentuinen en kijktuinen.

_{Het gebouw heette officieel 'Amsterdamse Poort', naar het naastgelegen winkelcentrum. In de volksmond werd het echter het Zandkasteel genoemd. | Foto: collectie Bureau Monumentenzorg, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (BMAB00006000092_003).}

Na oplevering was het een van de meest energiezuinige gebouwen ter wereld. Hoewel het pand officieel ‘Amsterdamse Poort’ heette – naar het naastgelegen winkelcentrum – kreeg het in de volksmond de bijnaam Het Zandkasteel, omdat het bakstenen gebouw een beetje op een zandkasteel lijkt. In 2017 is het aangewezen als eerste gemeentelijke monument van Zuidoost. De afgelopen jaren is het enorme bouwwerk – nu officieel Zandkasteel geheten – getransformeerd tot een levendige plek waar wonen, werken, ontspanning en onderwijs elkaar ontmoeten.

_{Entree van het voormalige bankgebouw, gezien vanaf het Bijlmerplein. | Foto: Ronald Tilleman (16 oktober 2012), beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (11016-12227).}

Geurt Brinkgreve

De gemeente ziet in dat passende herbestemming leidt tot behoud van veel erfgoed. De prijs is vernoemd naar Geurt Brinkgreve (1917-2005). Hij kwam als een van de eersten op voor het behoud van historische panden in de binnenstad, in een roerige tijd. ‘Zijn’ prijs is dan ook bedoeld voor Amsterdamse renovatie- en herbestemmingsprojecten die recht doen aan de cultuurhistorische waarden. Voor het behoud van ons erfgoed is dat van groot belang.

Bij de beoordeling van de projecten hanteert de jury diverse criteria, zoals de creativiteit en de respectvolle houding van de partijen ten aanzien van de erfgoedwaarden, duurzaamheid en wensen van gebruikers. Een belangrijke vraag bij de beoordeling was: wat zou Geurt Brinkgreve hier zelf van gevonden hebben?

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Annelee Zomer.

_{Bannerfoto: de 3 genomineerde monumenten: Notweg 32, Gebouw de Oude Krakeling en Zandkasteel. | Foto’s (v.l.n.r.): Edwin van Eis (2023), fotobank gemeente Amsterdam (72955); Han van Gool (1981), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (BMAB00007000031_004), Edwin van Eis (2022), fotobank gemeente Amsterdam (67047).}

_{---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

_{---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

Uit het juryrapport

'In de lijst met de top herbestemmingen van 2023 is Zandkasteel de onbetwiste nummer 1. Het mag duidelijk zijn aan wie de jury de Geurt Brinkgreve Bokaal 2023 toekent, omdat het hier is gelukt om gebruik makend van de oorspronkelijke kwaliteiten van een gesloten bankgebouw een uitnodigende plek te maken voor iedereen. Het gebouw omarmt je; door de uitnodigende entree, de serene ruimte, het warme en natuurlijke kleur- en materiaalgebruik, de kunst en de tuin, en de diversiteit aan functies. Het is een plek waar je wilt zijn en waar we ook zien dat bewoners uit het gebied zitten, wonen en verblijven. Erfgoedwaarden, creativiteit, maatschappelijke waarden, samenwerking en duurzaamheid komen er als vanzelfsprekend samen.’