Erfgoed van de Week | Augustinuskerk: een nieuw monument in Zuid

_{Goed zicht op het altaar was belangrijk in de Augustinuskerk. | Foto: collectie SAA (ca. mei 1935), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (OSIM00004002754).}

Katholieke emancipatie

Sinds de Alteratie in 1578 werden katholieke kerken in Amsterdam gedoogd als schuilkerken. Dit veranderde in 1795 met de Franse bezetting, toen mensen vrijheid van godsdienst kregen. Pas vanaf 1853, toen de bisdommen met parochies werden heropgericht, werden er weer grote kerken gebouwd. Dit noemt men katholieke emancipatie. De nieuwe kerken volgden de middeleeuwse gotiek – de stijl van de grote kathedralen uit de hoogtijdagen van het katholicisme. Dit werd ook wel neogotiek genoemd. Na 1900 zocht men naar modernere stijlen en wilde men af van de neogotiek. Dit lukte gedeeltelijk. Het altaar moest beter zichtbaar zijn voor de bezoekers. In de jaren 30 werd het altaar het belangrijkste punt in de kerk. Dit is bijvoorbeeld goed te zien in de Heilige Martelaren van Gorcumkerk in Watergraafsmeer, ontworpen door architect A.J. Kropholler (ingewijd in 1929). Ook in de Augustinuskerk was goed zicht op het altaar belangrijk.

_{De Augustinuskerk op de achtergrond, op de voorgrond de sportterreinen bij het Amsterdamse Bos. | Foto: archief DRO (oktober 1942), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010009013781).}

Kerk in de weilanden

De Augustinuskerk ligt in stadsdeel Zuid en staat op de hoek van de Amstelveenseweg en de Kalfjeslaan. De kerk is gebouwd ter vervanging van de te klein geworden oudere Sint Augustinuskerk bij de rooms-katholieke begraafplaats Buitenveldert. Op 28 augustus 1934 werd voor de nieuwe kerk de eerste steen gelegd en op 8 mei 1935 volgde de inwijding.

_{De kerk lag eerst tussen de weilanden, maar in de jaren 60 kwam aan de noordkant van de Kalfjeslaan een nieuwe woonwijk: Buitenveldert. | Foto: J.M. Arsath Ro’is (28 september 1965), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122003861).}

Het gebied waar de huidige kerk staat, was vroeger landbouwgrond. Tot 1921 maakte het deel uit van de zelfstandige gemeente Nieuwer-Amstel. In dat jaar werd het noordelijke deel van Nieuwer-Amstel (nu Amstelveen) onderdeel van de stad Amsterdam. Het werd ontwikkeld als woongebied volgens het Plan Zuid. De Kalfjeslaan, een oude weg tussen de Amstel en de Amstelveenseweg, werd de zuidelijke grens van Amsterdam. In de jaren 60 werd aan de noordkant van de Kalfjeslaan de wijk Buitenveldert gebouwd.

_{Architect Van Hardeveld ontwierp veel gebouwen in sobere baksteenstijl, wat ook te zien is bij de Augustinuskerk. | Foto: Monumenten en Archeologie.}

De architect: Jan van Hardeveld

De architect van de Augustinuskerk was Johannes Martinus (Jan) van Hardeveld (1891-1953). Van Hardeveld klom geleidelijk op in het architectenvak. Hij ging eerst naar de ambachtsschool, daarna de avondtekenschool en toen naar de industrieschool. Hierna werkte hij een tijd in het timmerbedrijf, en vervolgens was hij afwisselend opzichter en tekenaar bij verschillende architectenbureaus. Uiteindelijk rondde hij zijn opleiding aan het Hooger Bouwkunst Onderricht in Amsterdam af. Hij vestigde zich in 1917 als architect in Amsterdam. Van Hardeveld was ook lid van de gemeenteraad en schreef voor bouwkundige tijdschriften, zoals het Bouwkundig Weekblad. Zijn oeuvre is groot: hij ontwierp bijvoorbeeld diverse woningcomplexen in Amsterdam en de Engelbewaarderskerk in Badhoevedorp. Zijn laatste ontwerp was de Catharinakerk aan de Burgemeester Eliasstraat 72-74. Na zijn dood voltooiden de architecten Evers en Sarlemijn het ontwerp van deze kerk, waarvan de bouw startte in 1954. Van Hardeveld was bekend om zijn sobere baksteenarchitectuur, wat ook te zien is in de Augustinuskerk.

_{Aan de voorgevel prijkt een beeld van de heilige Augustinus, rechts is te zien hoe beeldhouwer C.A. Smout het beeld maakt. | Foto links: Martin Alberts (2009); foto rechts: Polygoon (1937), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058940 en AANB00146000001).}

Buitenkant: baksteen en beeldhouwwerk

De voorgevel van de kerk is gemaakt van roodbruine bakstenen en heeft 3 hoge open keperbogen boven de ingang. Aan de zijkanten van de toegangshekken staan 2 beelden van de beeldhouwer Mari Andriessen. Deze beelden stellen de schepping en de Heilige Geest voor, als symbolen van de oprichting van de kerk. Bovenaan de gevel staat een beeld van de heilige Augustinus, gemaakt door C.A. Smout. Boven de dubbele deur is een groot rond venster met een ruitmotief en glas-in-lood. De kerk heeft een vierkante toren van 45 meter hoog, die ook van roodbruine baksteen is gemaakt. De toren heeft een houten spits, bedekt met leien. De pastorie naast de kerk is met de kerk verbonden.

_{Interieur van de kerk, gezien van het hoofdaltaar naar de ingang. | Foto: Martin Alberts (2009), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058931).}

Binnenkant: baksteen en glas-in-lood

Het interieur van de kerk heeft een breed middengedeelte, de middenbeuk, met aan beide kanten smalle zijbeuken. Deze zijbeuken kunnen gebruikt worden voor processies. Door het witte en lichtgekleurde glas in de glas-in-loodramen, gemaakt door glazenier Willem Mengelberg, komt er veel licht binnen in de kerk. Zelf zegt Van Hardeveld over de verhoudingen van de kerkzaal: ”Het maken van een kerkzaal brengt diverse moeilijkheden mee, welke de kerken der Neo-Gothiek niet kenden. Het is gemakkelijker een smalle ruimte te maken van mooie verhoudingen dan een brede. Een breede lijkt spoedig gedrukt en bij diverse breed opgevatte kerken van den laatste tijd is het kerkidee verloren gegaan. Bij deze kerk is getracht door het maken van hoog opgaande kolommen en rijzige ramen het kerkidee te behouden. Dit spreekt ook uit de hoog opgaande openingen van het kerkportaal”.

_{Het altaar heeft een ciborium, een overkapping, met daarop bazuinblazende engelen. | Foto: Martin Alberts (2009), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058935).}

Goed zicht op het altaar

Het hoogaltaar en het Maria-altaar zijn ontworpen door Herman van der Bijl. Over het altaar staat een vergulde bronzen koepel, ook wel ciborium genoemd, die steunt op 4 ronde bogen met dunne pijlers. Op de hoeken en bovenop de koepel staan engelen die op een bazuin blazen. In de jaren 30, toen de kerk werd gebouwd, was het belangrijk dat alle gelovigen goed zicht hadden op het altaar en dat de eucharistie goed zichtbaar was. Dit is bereikt door de brede middenbeuk en de ver uit elkaar staande pijlers. Het verhoogde altaarpodium met de hoge koepel benadrukt de positie van het hoogaltaar.

_{De kapitelen van de zuilen in de kerkzaal zijn versierd met beeldhouwwerk van Mari Andriessen. | Foto: Monumenten en Archeologie.}

Andere bijzondere interieurdetails

Bijzonder in het interieur is dat er 15 kruiswegstaties te vinden zijn, in plaats van de gebruikelijke 14. De kruiswegstaties vertellen het lijden van Jezus Christus, van zijn veroordeling bij het paleis van Pontius Pilatus tot zijn begrafenis. De vijftiende statie, die ook in andere kerken voorkomt, toont altijd 'De Verrijzenis van Christus'.

Het beeldhouwwerk op de kapitelen van de zuilen in de kerk is gemaakt door Mari Andriessen, die ook de beelden aan de voorgevel heeft ontworpen. Hij is vooral bekend om het beeld van de Dokwerker, dat staat op het Jonas Daniël Meijerplein.

_{Links: er is in de kerk ook een aparte Augustinuskapel. Rechts: de kerk heeft bijzondere glas-in-loodramen, van glazenier Willem Mengelberg. | Foto links: Martin Alberts (2009), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058937); foto rechts: Monumenten en Archeologie.}

Toekomst

De kerk vierde in 2010 zijn 75-jarig bestaan. Inmiddels is het 90 jaar geleden dat de eerste steen werd gelegd. Zoals bij veel kerken is het aantal bezoekers in de loop der jaren afgenomen, en de onderhoudskosten zijn hoog. Het parochiebestuur heeft daarom besloten dat de Augustinuskerk op termijn zal sluiten. De Urbanuskerk in Bovenkerk wordt dan de hoofdkerk van de parochie. De Augustinuskerk is nu een gemeentelijk monument en blijft bestaan. Het parochiebestuur praat met de gemeente Amsterdam over nieuwe mogelijkheden voor het gebouw.

_{Het interieur van de kerk, gezien vanaf de ingang in de richting van het hoofdaltaar. | Foto: Martin Alberts (2009), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058934).}

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Open Research Amsterdam, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Ellen van Kessel.

_{Het exterieur van de Augustinuskerk, met links de ingang en rechts de klokkentoren. | Foto: Martin Alberts (2009), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058939).}

_{Bannerfoto: interieur van de kerk, gezien van het hoofdaltaar naar de ingang. | Foto: Martin Alberts (2009), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122058936).}

_{---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

_{---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

Verder lezen

• J.P.L. Hendriks, "Een R.K. Kerk aan den Amstelveenschenweg te Amsterdam van arch. J.M. van Hardeveld B.N.A.", Bouwkundig Weekblad Architectura, nr. 14, 4 april 1936, pp. 157-159.
• Van Hardeveld, “Toelichting bij de R.K. Kerk aan den Amstelveenscheweg te Amsterdam door den architect”, Bouwkundig Weekblad Architectura, nr. 14, 4 april 1936, pp. 161-163.

• Geschiedenis van de Augustinusparochie
• Katholieke kerken in Amsterdam op de kaart
• Katholiek erfgoed