Mooi Mokum / In Focus Terugblikken en vooruit kijken

Tot 2050 bouwt Amsterdam 150.000 nieuwe woningen, overwegend in grote binnenstedelijke wooncomplexen. Dat is een relatief nieuwe typologie in de stad, vol architectonische en stedenbouwkundige uitdagingen. Voor onderzoeksprogramma Mooi Mokum analyseerde Flora Nycolaas van de Dienst Ruimte & Duurzaamheid negentien van zulke woongebouwen. Mooi Mokum kijkt ook vooruit. Met zes ontwerpbureaus schreef R&D aan een alternatief bouwbesluit dat draait om woongeluk. 

In haast gaat veel verloren. Die gedachte maakt zich de laatste jaren breed onder ruimtelijk ontwerpers. Bureaus als Common Practice, De Zwarte Hond en MVRDV maakten hun zorgen publiek over de kwaliteit van het gebouwtype dat uit de recente rappe groei van de hoofdstad ontstond; het sterk verdichte binnenstedelijke woonblok. Dat posteert zich in de stad, zoekt de hoogte op - met heel veel woningen, maar vaak ontkoppeld van de ruimte rondom. Collectieve voorzieningen die bewoners binden slaan niet aan of zijn afwezig, net als een slimme drempelzone tussen stad en gebouw. Woningen zijn er vaak smal, diep en klein; geen goed vertrekpunt voor woonkwaliteit - of woongeluk. 

Eerste vingeroefeningen 
Ook binnen de Dienst Ruimte & Duurzaamheid van de gemeente Amsterdam leeft hierover onbehagen. Reden voor R&D om Mooi Mokum te initiëren, een programma met een analyse, ontwerpend onderzoek, reflectie en debat over goed wonen in de toekomstige stad. Flora Nycolaas is initiatiefnemer van Mooi Mokum. De hoofdontwerper stedenbouw van de afdeling Strategie van de Dienst Ruimte & Duurzaamheid analyseerde samen met studenten van de TU Delft de kwaliteiten van negentien grote woongebouwen die de stad al liet bouwen. 
Die woongebouwen werden opgeleverd in een tijdspanne van twaalf jaar, van De Fiep van Paul de Ruiter Architecten uit 2012 tot Floating Gardens van Orange Architects in 2024. Flora Nycolaas: "Je kunt deze woongebouwen zien als exponenten van de ontwikkelingen in de stad, eerste vingeroefeningen met de verdichting waar we aan werken. Wij keken in Mooi Mokum hoe deze grote woongebouwen vorm geven aan het individuele wonen, maar ook aan het collectief, aan samenleven en zeggenschap. Daarnaast keken we naar de duurzaamheid van deze gebouwen, de esthetiek en de inpassing in de stad."

Zachte waarden 
Mooi Mokum presenteert daarnaast een vergezicht op wonen in de toekomstige stad, in de vorm van een alternatief bouwbesluit voor woongeluk. Samen met Common Practice, De Zwarte Hond, met BETA, Falsework, MVRDV en het Platform Woonopgave formuleerde de gemeente voorschriften die in de toekomstige stad kunnen bijdragen aan stadsblokken met goede woningplattegronden, collectieve voorzieningen die bijdragen aan de woonkwaliteit en woonblokken die beter aandokken op de stad. De opstellers noemen het een bouwbesluit met zachte waarden, gevat in heldere voorschriften, als tegenwicht voor de toch vaak kwantiteitgedreven gemeentelijke woningbouwambities. Flora Nycolaas: "Het alternatieve bouwbesluit draait om de vraag hoe we gebouwen maken waar mensen zich thuis voelen - achter en voor de eigen voordeur, hoe die gebouwen ingebed worden in de stad en hoe ze de interactie met de buurt aangaan. De materialisering en detaillering van de gebouwen die we analyseerden zijn vaak hoogwaardig. De gebouwvormenlijken eenvoudig, maar het draaien van volumes en knikken in gevels geven blijk van aandacht. Tegelijkertijd zijn het ook wel objecten die losgezongen zijn van de omgeving." Over dat inbedden spreekt het alternatieve bouwbesluit zich helder uit, in voorschriften onder de noemer ‘geven en nemen’: "Incorporeer in ontwerp en proces de bestaande gebouwen, landschappen en structuren. Het woongebouw […]  reageert op verschillende facetten van de omgeving: op de plint, de straat en de buurt." Daarbij is een subtielere verhouding nodig tussen openheid naar en afstand tot de straat: "Een goed vormgegeven drempelzone versterkt de aanhechting van het woongebouw met de straat en versterkt informele ontmoetingen en uitwisseling."

Meerkernig en hoogverdicht
Flora Nycolaas typeert Mooi Mokum als 'terugblikken op wat we de laatste jaren hebben gebouwd en vooruit kijken naar de toekomstige opgave': "In de Omgevingsvisie spreekt de gemeente de ambitie uit om tot 2050 150.000 woningen te bouwen. Dat zijn 7.500 nieuwe woningen per jaar, drie decennia lang." 
Met de Ontwikkelstrategie zet de gemeente dat om - in een meerkernige, hoogverdichte stad. Amsterdam gaat woningen bouwen op OV-knooppunten, in voormalige havengebieden, op kantoorlocaties en in woonbuurten met een lage dichtheid. Nycolaas: "Dat betekent dat de stad straks een woonvoorraad heeft die voor bijna een kwart gebouwd is in de periode 2022 – 2050. Met woningen en appartementen die overwegend zijn ondergebracht in binnenstedelijke stadsblokken en -torens." Nycolaas noemt de Ontwikkelstrategie 'de motor van de uitvoering' voor de gemeentelijke woningbouwambitie: "Het document stuurt op het waar, wanneer en hoeveel van die bouwstroom. Ook wordt daarin de groei ingezet om bestaande buurten te versterken. Maar noch de Omgevingsvisie noch de Ontwikkelstrategie gaat over het wonen in die grote wooncomplexen. Terwijl de kwaliteit van deze woningen en van de woonblokken heel bepalend zal zijn voor de kwaliteit van het wonen in Amsterdam in de toekomst." 

Hogere FSI
Flora Nycolaas bracht met de TU-studenten om te beginnen de aantallen woningen en de Floor Space Index (FSI) per individueel gebouw in beeld. Als uitersten rolden daar Vertical East in Sloterdijk (NL Architects) uit met een FSI netto gebouw van 17,6 en Lab4You (Engel Architecten, ook in Sloterdijk) met een FSI van 3,5. 
In Amsterdam steeg de Floor Space Index (FSI) de laatste jaren gestaag, vertelt Flora Nycolaas: "De FSI ging op buurtniveau van 1,8 naar zo’n 2,4. Ongemerkt; het effect van de ontwikkelingen in de woningmarkt en van de koers die de stad uitzet." 
Aan de hand van twee buurten in Amsterdam illustreert Nycolaas wat een verschil van 0,6 FSI betekent voor stad en bewoners: "De Sportheldenbuurt, de eerste woonbuurt op het Zeeburgereiland, heeft een FSI van 1,8 à 1,9. Dat vonden we destijds al behoorlijk verdicht. De Sportheldenbuurt is gebouwd tussen 2009 en 2021. Sluisbuurt, momenteel in aanbouw, wordt een buurt met zeventien woontorens en een een stevig, stads silhouet. Daar ligt de FSI straks op 2,4." 
Een hoge binnenstedelijke dichtheid is overigens helemaal geen slechte ontwikkeling. Integendeel, onderstreept Nycolaas: "Het levert de stad heel veel op. Een verdichte stad is duurzaam; je kan je er goed te voet verplaatsen, met de fiets en met het OV. Verdichting houdt het landschap rondom vrij van bebouwing en infrastructuur. Het is een impuls voor voorzieningen en lokale werkgelegenheid." 

Handreikingen voor woonkwaliteit
Maar: als de dichtheid stijgt worden gebouwen complexer, stelt Mooi Mokum. Dat zie je terug in de omvang en de plattegronden van de woningen, en in de ontsluiting van die woningen, vertelt Flora Nycolaas. De negentien gebouwen die Mooi Mokum tegen het licht hield herbergen bij elkaar opgeteld drieduizend woningen en appartementen: "Wat opvalt; veel van deze woningen zijn smal, diep en klein - kleiner vaak dan veertig vierkante meter, en met lichtinval van één kant. Er is veel sprake van eenzijdige ontsluiting aan een corridor - dat kan best aardig zijn of heel treurig: met en zonder daglicht en met vijf tot wel veertig woningen aan één gang."  
Het alternatieve bouwbesluit doet handreikingen om de woonkwaliteit in toekomstige binnenstedelijke wooncomplexen te verbeteren. Woningen zijn geen optelsom van functies, stelt het document: "Ze moeten ook plek bieden aan spel of contemplatie. Dat vraagt om plattegronden met ruimte voor interpretatie binnen een sterke ruimtelijke structuur - en om overmaat." Die woningen moeten ook levensloop- en sloopbestendig zijn, aanpasbaar en robuust, stellen de schrijvers van het 'zachte' bouwbesluit. Met ruimte voor lange duur en vergankelijkheid en ruimte om eigenheid toe te voegen – in de individuele woning en in het gebouw als geheel. Een gebouw moet driehonderd jaar mee kunnen, stelt het alternatieve bouwbesluit. Dat vergt adaptiviteit – van gebouw, woning en plattegrond. 

Superruimte zonder functie
In grote binnenstedelijk woongebouwen spelen collectieve ruimtes volgens Mooi Mokum een belangrijke rol - in het thuiskomen en het thuisgevoel. In enkele van de woongebouwen die Mooi Mokum tegen de lat legde vertolken collectieve ruimtes die rol met verve. Flora Nycolaas noemt de plint van woongebouw Westbeat, opgeleverd in 2020. De plint werd door Studionindots ingericht als 'super space'; publieke ruimte zonder vooraf vastgepinde functie. Die 'superruimte' werkt volgens de ontwerpers niet alleen als entree, maar verbindt ook bewoners, bezoekers en werknemers en ondernemers die het gebouw gebruiken. Westbeat heeft bovendien een bijzondere binnentuin, met voordeuren direct aan de tuin. Ook dat bindt bewoners, aldus Studionindots. Maar collectieve ruimtes zijn niet altijd plekken die bewoners een warm thuisgevoel bezorgen, aldus Nycolaas in Mooi Mokum: "Entree en hal zijn ruimtes waar nog mee te oefenen valt, net als de fietsingang, vaak de meest gebruikte entree."

Kwetsbare deelvoorzieningen
Een aantal van de negentien gebouwen heeft collectieve deelvoorzieningen - op gebied van mobiliteit, buitenruimte, wasgelegenheid. Dat zijn mooie en ruimte-efficiënte ontwikkelingen, stelt Flora Nycolaas in Mooi Mokum: "Maar toch is het niet zomaar de heilige graal. Collectieve deelvoorzieningen zijn kwetsbaar, ze brengen afhankelijkheid en minder regie met zich mee. Collectief goed is geen publiek goed. Van wie is het wel? We zouden het explicieter over de kwetsbaarheid van collectief goed kunnen hebben, voordat het als de oplossing voor van alles wordt gezien."
Het alternatieve bouwbesluit onderstreept dat collectieve plekken - portiek, hal, trappenhuis - sociale plekken zijn, geen doorgangruimtes: "Geef daar ruimte voor ontmoeting, (kort) verblijf en een goed onthaal." En liggen woningen direct aan zo'n gedeelde ruimte, oriënteer daar dan een leefruimte op die contact met buren stimuleert en de overgang van privé naar gedeelde ruimte verzacht, zegt het alternatieve bouwbesluit. 

Duurzaamheid: kleine stappen gezet
Mooi Mokum analyseerde ook de duurzaamheid van de negentien gerealiseerde woongebouwen in Amsterdam. Reden: "Bij nieuwbouw bedraagt de materiaalgebonden uitstoot 11% van de totale Nederlandse uitstoot." Complicerende factor: sterk verdichte woongebouwen hebben een relatief hoge CO2-impact. Daar is nog een wereld te winnen, stelt Mooi Mokum: "Bij een duurzame stad met compacte aantrekkelijke buurten moeten we in de toekomst nadrukkelijk kijken naar energiegebruik, aanpasbaarheid, hergebruik en materiaalgebruik. Dat vraagt om een heroverweging als het gaat om zaken als industriële bouwproductie, opdrachtgeverschap, financieringsmodellen, bouwenveloppen." 
De afgelopen tien jaar zijn kleine stappen gezet, blijkt uit Mooi Mokum. Haut (Team V Architecten, 2022), Stories (Olaf Gipser Architects, 2021) en Patch22 (Tom Frantzen, 2016) hebben een (deels hybride) houtconstructie. In Vertical East (NL Architects, 2021) zijn biobased materialen toegepast. Floating Gardens is ontworpen als remontabel gebouw, geschikt voor demontage en hergebruik elders. Meerdere gebouwen hebben een groen dak, groene gevels, Vertical East bezit een rainproof dak. 

Status: niks
Het alternatieve bouwbesluit moet bijdragen aan woongeluk. Maar wat is eigenlijk de status van het document? "Niks," zegt Flora Nycolaas: "Het alternatieve bouwbesluit is agenderend. Ergens moet zoiets beginnen. Als R&D stellen we daarbij wel de vraag; ga je zo ver dat je eisen stelt aan het wonen, aan de plattegrond en de collectieve ruimtes in een gebouw?" In het verleden was dat wel het geval, Nycolaas verwijst naar de gemeentelijke woningdiensten: "Er werd toen niet alleen getekend aan robuuste en aantrekkelijke stratenpatronen en groenstructuren, maar ook aan plattegronden waarin goed gewoond kon worden." 

En de huidige speelruimte van R&D? De dienst kan volgens Nycolaas randvoorwaarden stellen aan bouwenveloppe en beukmaat: "Die zijn heel bepalend voor de kwaliteit van de woningplattegrond. Momenteel onderzoeken we bij R&D de betekenis van de diepte en breedte van een bouwblok voor de invulling van dat blok. 27 meter diepte lijkt goed bruikbaar, dertig meter alweer te diep; zo nauw luistert dat. En laat niet de ondergrondse parkeergarage de beukmaat in een gebouw dicteren, zoals nu vaak gebeurt. Dat creeërt smalle woningen." R&D kan daarnaast sturen in de footprint: "Die bepaalt hoe een gebouw ontsloten wordt - met kern, corridor, galerij." De Commissie Ruimtelijke Kwaliteit kan eveneens een rol spelen, stelt Nycolaas: "Denk aan de recente Hoogbouwvisie. Die heeft ook een aspect van woonkwaliteit in zich." Nycolaas verwijst naar voormalig G&O adjunct directeur Annius Hoornstra:"Hij werd wel de ‘tenderkoning’ genoemd, maar was tegelijkertijd ook een idealist. Hij zegt: 'Ga hier voor staan! Als niemand zegt dat dit moet, dan gebeurt het ook niet'."

(Bron: Mooi Mokum zie pdf)