Erfgoed van de Week | Het wonderkind van de Amsterdamse School

_{De Klerk werd beroemd met zijn ontwerpen voor bijzondere woningbouwcomplexen zoals De Dageraad (links) en Het Schip (rechts). | Foto links: Ino Roël (1982), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010122033690); foto rechts: A. J. van der Wal (2002), beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (324.168).}

Een vroeg ontwerp

Michel de Klerk is wereldberoemd geworden met de expressieve, plastische baksteenarchitectuur van woningbouwcomplexen als Het Schip (1917-1921) en De Dageraad (1918-1923). Deze bouwwerken lijken te zijn geboetseerd door een beeldhouwer. Ze vertonen een grote rijkdom aan decoratieve details.

_{Een van de ontwerptekeningen van De Klerk voor Hôpital de Coligny. | Bron: archief van Architectenbureau Baanders, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (291BTA926592).}

Dat deze kenmerkende stijl niet zomaar uit de lucht is komen vallen, blijkt uit een serie ongesigneerde ontwerptekeningen uit 1911 voor een ‘Hôpital de Coligny’ in het archief van architectenbureau Baanders in het Stadsarchief Amsterdam. Dit ziekenhuis van de Waalse Diaconie, waarvoor bureau Baanders al in 1907 de opdracht kreeg, had aan de rand van het Vondelpark moeten verrijzen, bij de hoek Amstelveenseweg en Overtoom, maar is nooit gebouwd. De vijftien tekeningen, waaronder ook plattegronden, zijn onlangs herkend als van de hand van De Klerk.

_{Andere ontwerptekening, met plattegrond, voor Hôpital de Coligny. | Bron: archief van Architectenbureau Baanders, beeldbank Stadsarchief Amsterdam (291BTA926591).}

De Klerk was al sinds zijn opleiding aan de Industrieschool bevriend met Jan Baanders. Hij had in 1911 korte tijd een aanstelling als tekenaar-opzichter bij het architectenbureau dat Jan Baanders met zijn oudere broer H.A.J. (Herman) Baanders leidde. In dezelfde periode werkte De Klerk aan het ontwerp van het Hillehuis aan het Johannes Vermeerplein. Dit woongebouw zou zijn doorbraak als architect betekenen en wordt dikwijls als het startschot van de Amsterdamse School gezien, maar was aanvankelijk in opdracht gegeven aan Herman Baanders. De bij vlagen ‘wilde’, maar trefzekere ontwerpschetsen en -tekeningen voor het Hôpital de Coligny laten al volop De Klerks neiging tot expressiviteit zien en zijn voorliefde voor plastische vormen en rijk ornament.

_{Bijzondere vormen en verschillende metselverbanden bij woningbouwcomplex Het Schip. | Foto: Paul Nieuwenhuizen, Monumenten en Archeologie.}

Grillige versieringen

In zijn eigenzinnige werk spelen paraboolvormen en decoratieve elementen een belangrijke rol. De Klerk toont in zijn ontwerpen verder een voorkeur voor het naast elkaar plaatsen van verschillende metselverbanden, materialen en kleuren. De inspiratie voor zijn grillige versieringen vond hij in zeer uiteenlopende bronnen, zoals Scandinavische kunst, boerenvolkskunst, Indonesische architectuur, de kunst van Native Americans en de natuur. Ook was hij goed op de hoogte van wat er in zijn tijd elders op het gebied van architectuur en vormgeving gebeurde, van Charles Rennie Mackintosh in Glasgow tot Josef Hofmann in Wenen. De Klerk stierf op het hoogtepunt van zijn roem, op zijn negenendertigste verjaardag, aan een longontsteking.

_{Schetsblad met ontwerpen van diverse meubelen voor het Scheepvaarthuis. | Bron: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (ANWT00456000001).}

Luxe meubels met 'geheel nieuwe, nog nooit geziene vormen'

Door de schaarste aan bouwmaterialen tijdens de Eerste Wereldoorlog stagneerde de bouw en ging De Klerk zich toeleggen op meubel- en interieurontwerp. Het grootste project op dit gebied waaraan hij zijn medewerking verleende is ongetwijfeld de inrichting van de directievertrekken van het Scheepvaarthuis in 1916. In dit enorme kantoorgebouw, ontworpen door J.M. van der Mey, werkte hij samen met P.L. Kramer. Al daarvoor was De Klerk een verbintenis aangegaan met de meubelfabriek ’t Woonhuys, in 1907 opgericht door F.J. Zeegers. Hiervoor ontwierp hij luxueuze ameublementen voor een doelgroep die ver afstond van de bewoners van Het Schip en De Dageraad. Deze ontwerpen onderscheidden zich door hun ‘geheel nieuwe, nog nooit geziene vormen’ en het gebruik van kostbare, vaak exotische houtsoorten en dure bekledingsstoffen. Waar Berlage zich bij het ontwerpen liet leiden door het materiaal, was voor De Klerk het visuele effect bepalend voor materiaalkeuze, textuur en kleurgebruik.

_{Ameublement van beuken- en zwart getint without, belijmd met gelakt noten-, coromandel-, ebben- en palmhout en versierd met beeldhouwwerk, ontworpen door Michel de Klerk, 1916. | Foto: Rijksmuseum (BK-1984-13).}

Een zitkamerameublement uit 1916, nu in het Rijksmuseum, laat een toepassing zien van een groot aantal verschillende houtsoorten, waaronder het kostbare coromandel (een bruinzwart gestreepte ebbenhoutsoort) uit Indonesië, zwart ebbenhout uit Sri Lanka en without uit Suriname (de ander soorten zijn beuken-, noten- en palmhout). De groen wollen bekleding van de bank en armleunstoelen is afgezet met een koord en versierd met rozetten en kwasten. Kenmerkend zijn de architecturale vormen en de verfijnde gebeeldhouwde details, hier in de gedaante van schildpadjes aan de uiteinden van de armleuningen. Hoewel het heel goed mogelijk is om deze ontwerpen primair te beoordelen op hun kwaliteiten als kunstwerken, verloor De Klerk de praktische kanten hier niet uit het oog: dankzij de sledevormige voeten onder de poten konden de zware meubelstukken gemakkelijk worden verschoven.

_{Kast met 2 deuren en daaronder laden met een grillig gebeeldhouwd ornament, ontworpen door Michel de Klerk. | Foto: Rijksmuseum (BK-1976-202).}

Loopbaan

Michel ‘Sam’ de Klerk (24 november 1884 – 24 november 1923) is geboren in de Amsterdamse Jodenhoek, de na de Tweede Wereldoorlog verdwenen buurt rond het Waterlooplein. Zijn vader, een diamantslijper, was toen al 79 jaar en Michel was diens zeventiende kind. Na de dood van de vader in 1887 leefde het gezin in armoede. Dankzij zijn tekentalent werd Michel na de lagere school toegelaten tot de ambachtsschool. De architect Ed. Cuypers, een volle neef van Pierre Cuypers, gaf hem op zijn vijftiende een betrekking als manusje-van-alles en tekenhulp. De Klerk bleef, met onderbrekingen, tot 1910 werken bij dit zeer productieve architectenbureau. Hier raakte hij vertrouwd met de eclectische werkwijze van Cuypers. Ook ontmoette hij er de latere kopstukken van de Amsterdamse School C.G.F. la Croix, J.M. van der Mey en P.L. Kramer, met wie hij bevriend raakte. De eerste vier jaar van zijn verblijf bij Cuypers kreeg hij de kans om de avondopleiding tot bouwkundig tekenaar te volgen aan de Industrieschool van de Maatschappij voor den Werkenden Stand. Na een studiereis naar Duitsland, Zweden en Denemarken huurde De Klerk in 1911 een werkkamer in het kantoor van Architectenbureau Baanders. In deze periode werkte hij ook mee aan enkele lopende projecten hier. Als zelfstandig architect bleef De Klerk altijd op deze plek gevestigd.

_{Links: foto van Michel de Klerk, ca. 1909. Rechts: portret van Michel Angelo Buonarotti, getekend door Michel de Klerk in 1922. | Bron links: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (OSIM00006002510); bron rechts: Rijksmuseum (RP-T-2017-33).}

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Paul Nieuwenhuizen.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Amsterdamse School

Geïnteresseerd in de Amsterdamse School? Neem dan eens een kijkje op de website van Platform Wendingen. Op deze site wordt gebouwd aan een compleet overzicht van de architectuur- en kunststroming de Amsterdamse School.

• Website Wendingen