Erfgoed van de Week | Schuilkerken: verborgen in het openbaar

Prent met het verhaal van het mirakel van Amsterdam: de zieke krijgt de hostie (midden); het braaksel met de hostie wordt in het vuur gegooid (rechts); de processie met de wonderbare hostie (links). | Bron: Theodoor Crajenschot (ca. 1750-1790), beeldbank SAA (010094003529).

Van katholiek bedevaartsoord naar protestantse stad

In de eerste eeuwen van haar bestaan is Amsterdam een katholieke stad en – dankzij het Mirakel van Amsterdam – een heus bedevaartsoord.

^{Mirakel van Amsterdam}

^{Op 15 maart 1345 ligt in een huis aan de Kalverstraat, waar nu Amsterdam Dungeon is, een man op sterven. Hij krijgt het Heilig Sacrament (een hostie) toegediend. Hij is zo ziek dat hij de hostie uitspuugt. Het braaksel – met daarin de hostie – wordt in het haardvuur gegooid. De hostie blijft echter zweven in het vuur en een vrouw kan ‘m eruit halen zonder haar handen te branden! Daarom wordt de hostie naar de Oude Kerk gebracht. Tot tweemaal toe keert de hostie terug naar het huis aan de Kalverstraat. Dit wordt later officieel erkend als mirakel. En op die plek verrijst de Kapel van de Heilige Stede. Jaarlijks worden er sacramentsprocessies gehouden en komen duizenden mensen op bedevaart naar Amsterdam.}

Dat verandert allemaal tijdens de Tachtigjarige Oorlog, uitgevochten tussen de katholieke Spanjaarden en de protestantse prinsgezinden. In navolging van vele andere steden in Holland kiest Amsterdam uiteindelijk ook de kant van de prinsgezinden. De stad keert zich af van de Spaanse koning. Daarbij wordt het een protestantse stad in plaats van een katholieke: in 1578 is de Alteratie van Amsterdam, waarbij het katholieke stadsbestuur wordt afgezet. De sacramentsprocessies worden verboden en de katholieke kerken, zoals de Oude Kerk en Mirakelkerk, worden in gebruik genomen door de protestanten. De vele kloosters in de stad krijgen een andere bestemming, zoals een weeshuis of tuchthuis.

_{Links: het katholieke stadsbestuur wordt in 1578 uitgezet. Rechts: kloosters krijgen nieuwe bestemmingen na de Alteratie, het Luciaklooster wordt het Burger Meisjes Weeshuis. | Bron links: W. Steelink (1578), beeldbank SAA (010097007270); bron rechts: collectie Stadsarchief Amsterdam: tekeningen en prenten (ca. 1720-1760), beeldbank SAA (010097002766).}

Gedoogd en verscholen

Er zijn echter nog veel katholieke Amsterdammers in de stad en Amsterdam wil deze bewoners helemaal niet kwijt. Daarom worden de katholieken gedoogd: ze mogen hun geloof blijven uitoefenen, alleen niet meer in het openbaar. Dit geldt ook voor andere kerkelijke gezindten dan de gereformeerden, zoals de remonstranten, lutheranen, doopsgezinden, en ook de joden.

Omdat de katholieken niet meer in het openbaar mogen samenkomen, organiseren ze geheime bijeenkomsten en kerkdiensten in bijvoorbeeld huizen. Deze groeien later uit tot schuilkerken. De schuilkerken mogen bestaan in de stad, als ze vanaf de straatkant maar niet als zodanig herkenbaar zijn. Het gebouw mag dus niet op een kerk lijken, met bijvoorbeeld een grote kerktoren. De katholieken zitten verscholen, met kerk en al, maar verscholen in het zicht. Onderdeel van het openbare leven, zonder echt onderdeel uit te mogen maken op bestuursniveau of echt zichtbaar te mogen zijn in het straatbeeld.

_{De Begijnhofkapel uit 1397 (gebouw rechts) wordt na de Alteratie toegewezen aan de English Reformed Church. Op het Begijnhof komt een schuilkerk (links, gebouw met vooruitstekend portaal) – het gebouw mag niet herkenbaar zijn als kerk. | Foto: Han van Gool (1994), beeldbank SAA (BMAB00013000099_009).}

Begijnhofkapel

Protestantse kerken zijn bezit van de stad en zijn dus openbare gebouwen. De katholieken maken daar gebruik van door te blijven bidden in de voormalige katholieke kerken. De processies worden nog wel gelopen, maar in stilte. Een belangrijke rol is hierin weggelegd voor de kapel aan het Begijnhof, een kapel die nu nog de sfeer ademt van een verscholen verleden. Het Begijnhof kan katholiek blijven, omdat het particulier bezit is. De begijnen raken wel hun kapel, gebouwd in 1397, kwijt aan de English Reformed Church. Ze vieren hun missen eerst nog in de sacristie van die kerk, daarna afwisselend in een van de huisjes op het hof. In 1665 worden twee woonhuizen op het Begijnhof samengevoegd tot één kerkruimte, en op 2 juli 1671 wordt de eerste steen gelegd van grote de verbouwing die resulteert in de katholieke Begijnhofkapel (of Heilige Johannes en Ursulakerk) van nu. Waarvan je dus aan de buitenkant niet mocht zien dat het een kerk is. Ontwerper hiervan is Philips Vingboons (1607-1678). Vanaf 1631 wordt de Mirakelverering voortgezet op het Begijnhof – weliswaar in stilte, en daarom ook wel de Stille Omgang genoemd.

_{Achter de ‘neutrale’ gevel van de Begijnhofkapel gaat een bijzonder interieur schuil. | Foto links: Han van Gool (1994), beeldbank SAA (BMAB00013000103_009); prent rechts: C.G.R. Meyer (1845), beeldbank SAA (010097011098).}

Terug in het straatbeeld

Tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806) wordt de scheiding tussen kerk en staat vastgelegd en ontstaat er langzaam vrijheid van godsdienst. Sommige kerkgebouwen die in de zestiende eeuw in gebruik waren genomen door de protestanten, worden teruggegeven aan de katholieken. Ze mogen zelf pas weer nieuwe kerken bouwen vanaf 1853, wanneer de Bisschoppelijke Hiërarchie wordt hersteld. Dat gebeurt vaak op plekken waar zij toch al samenkomen in schuilkerken. Als de kerken weer in het zicht mogen, worden ze groot, groter, grootst, van binnen en van buiten. Alsof verloren tijd moet worden ingehaald en de jarenlange onzichtbaarheid tot uitbarsting komt.

_{De voorgevel van De Papegaai aan de Kalverstraat. Aan de gevel zijn beelden van St. Jozef (rechterkant) en een papegaai (linkerkant) te zien. In het ingangsportaal bevindt zich het mozaïek van Theo Molkenboer. | Foto links: vervaardiger onbekend (ca. 1900), beeldbank SAA (ANWW00132000001); foto rechts: Angelique van der Pol, Monumenten en Archeologie.}

De Papegaai

Eén van die plekken is midden in de Kalverstraat, schuin tegenover de voormalige Mirakelkerk. Op nummer 58 vind je De Papegaai. Oorspronkelijk was hier een schuilkerk: de katholieken komen bijeen in het woonhuis van de welgestelde familie Bout (een vogelhandelaar, vandaar De Papegaai). Als deze ruimte te klein wordt, wordt er in 1710 achter het huis een kerkje gebouwd. Maar wanneer het rooms-katholicisme in Nederland geleidelijk aan weer openlijk beleden mag worden, wordt deze schuilkerk in 1848 vervangen door een nieuw en volwaardig kerkgebouw, ontworpen door Gerrit Moele jr. (1796-1857). Het gebouw is gebouwd in de zogenaamde stucadoorsgotiek: de gotische bouwstijl is hier met behulp van veel stucwerk geïmiteerd. De constructie is dus niet van steen maar van hout, wat goedkoper is en ook lichter – en dus geschikt voor de slappe Amsterdamse bodem. Aan de gevel prijken beelden van Sint Jozef aan de ene kant en een papegaai aan de andere kant, naast de deur een het bord met de tekst ‘Kwartier voor God’.  Wie door de deurtjes naar binnen gaat, ziet meteen de mozaïeken van Antoon Molkenboer uit 1932. Ze verbeelden Christus met Maria Magdalena, waarbij Maria eruit ziet als een mondaine vrouw die aan het winkelen is in de Kalverstraat. Bij binnenkomst door het nauwe portaal kom je ineens in een kerk waarvan je de hoogte en ruime omvang van buitenaf onmogelijk in had kunnen schatten!

_{Ga je de Papegaai binnen, dan wacht je een verrassing en sta je ineens in een enorme driebeukige hallenkerk! | Foto: Han van Gool (1994), beeldbank SAA (BMAB00013000093_007).}

_{De Krijtberg torent hoog boven de stad uit: iedereen mocht weer zien dat de katholieken weer kerken mochten bouwen. | Foto links: vervaardiger onbekend, beeldbank SAA (OSIM00001003620); foto rechts: Jacob Olie (1895), beeldbank SAA (010019000772).}

De Krijtberg

Iets verderop, aan het Singel, rijst de Krijtberg (of St. Franciscus Xaveriuskerk) met zijn hoge torens ver boven de stad uit. De schuilkerk Crytbergh die hier oorspronkelijk stond, wordt gesticht door de Jezuïeten in 1654. De naam verwijst naar het huis waarachter de kerk lag, vernoemd naar de krijtrotsen aan de Engelse zuidkust. Je ging de kerk binnen via de nog altijd bestaande Katersteeg aan de Herengracht. In 1881 krijgt Alfred Tepe (1840-1920) de opdracht tot het bouwen van een nieuwe kerk op deze plek. Op 3 december 1883 wordt het gebouw in gebruik genomen. De kerk is gebouwd tussen huizen en heeft daardoor beperkte ruimte. Om toch voldoende daglicht binnen te krijgen, is de kerk heel hoog. De sobere buitenkant met smeedijzeren monumentale hekken staat in contrast met de inrichting. Door de grote ramen met gekleurd glas baden de ruimtes rond het altaar in een warm licht.

_{Ook in de Krijtberg word je verrast, met een overdadig neogotisch interieur. | Foto: Martin Alberts (2010), beeldbank SAA (010122059113).}

Open Monumentendag Amsterdam

Op zaterdag 14 en zondag 15 september openen weer 50 monumenten in Amsterdam hun deuren voor het publiek. Tijdens de 38ste editie van Open Monumentendag Amsterdam duiken we in ‘De Ondergrondse Stad’. We nemen je letterlijk mee onder de grond: door kelders, tunnels en bunkers en langs archeologische vondsten. Maar we ontdekken ook verborgen plekken bovengronds, zoals de hierboven genoemde schuilkerken, en horen de verhalen van tegendraadse Amsterdammers in alle soorten en maten, waaronder krakers, graffitikunstenaars en andere non-conformisten. Van harte welkom!

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Angelique van der Pol.

_{Bannerfoto: de Krijtberg torent hoog boven de stad uit. | Foto: Alphons Nieuwenhuis (2017), fotobank gemeente Amsterdam (30963).}

_{---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

_{---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------}

Begijnhofkapel, de Papegaai en de Krijtberg

Alle drie deze kerken zijn nog in gebruik als kerk. Kijk op de website voor meer informatie over vieringen en activiteiten.

• Website Begijnhofkapel
• Website De Papegaai
• Website De Krijtberg