Tijdens de Koude Oorlog zijn tenminste 104 bunkers en schuilplaatsen gebouwd in Amsterdam. Veel daarvan zijn gesloopt. Maar een groot deel ligt er nog, ondergronds, verspreid over de stad. Bij een aanval met een atoombom konden burgers, maar ook essentiële bedrijven, zoals politie, brandweer, GVB-buschauffeurs veilig schuilen voor de bom en de daaropvolgende radioactieve straling. Een aantal schuilplaatsen opent de deuren tijdens Open Monumentendag Amsterdam op 14 en 15 september!

Koude Oorlog van 1948 tot 1991

Direct na de Tweede Wereldoorlog stonden de 2 grootmachten recht tegenover elkaar: het kapitalistische Westen (Verenigde Staten) tegenover het communistische Oosten (Sovjet-Unie, nu Rusland). Met de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog nog vers in het geheugen, is als voorbereiding op deze nieuwe, allesvernietigende atoomoorlog een parallelle, ondergrondse wereld ontworpen. In deze bunkers en schuilplaatsen kon de regie over ons land worden voortgezet door de overheid, Defensie, maar ook allerlei organisaties als de NS, PTT en de Nederlandsche Bank. Daarnaast zijn tientallen openbare-, bedrijfs- en privé schuilplaatsen gebouwd.

In deze atoomschuilplaatsen krijg je een uniek kijkje in de wereld van een andere tijd: schuilen voor de allesvernietigende atoomoorlog.

Ingang van de Vondelbunker. | Foto: Eric Koch/Anefo (5-1-1968), via beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_920-9688).

Ingang van de Vondelbunker. | Foto: Eric Koch/Anefo (5-1-1968), via beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_920-9688).

Vondelbunker

In de brug over het Vondelpark bevindt zich de Vondelbunker. Deze openbare schuilplaats stamt uit de Tweede Wereldoorlog, maar is in 1967-1970 verbouwd tot atoomschuilkelder voor maar liefst 2600 personen. Deze schuilplaats heeft een luchtsluis bij de ingang. Daarachter liggen ruimtes voor uitgebreide voorzieningen, waaronder luchtinstallaties voor de aanvoer van verse lucht, een zandfilter en een noodstroomgenerator. Het is momenteel een cultureel centrum.

In januari 1968 werd in een oude atoombunker onder de Amsterdamse Vondelbrug een beatkelder geopend: Lijn 3, genoemd naar de tram die toen al over de Vondelbrug heen raasde. De kelder werd geopend door wethouder Verheij (man links). | Foto links: Eric Koch/Anefo (5-1-1968); foto rechts: Jac. de Nijs/Anefo (19-1-1968), beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_920-9686 en NL-HaNA_2.24.01.05_0_921-0045).

In januari 1968 werd in een oude atoombunker onder de Amsterdamse Vondelbrug een beatkelder geopend: Lijn 3, genoemd naar de tram die toen al over de Vondelbrug heen raasde. De kelder werd geopend door wethouder Verheij (man links). | Foto links: Eric Koch/Anefo (5-1-1968); foto rechts: Jac. de Nijs/Anefo (19-1-1968), beeldbank Nationaal Archief (NL-HaNA_2.24.01.05_0_920-9686 en NL-HaNA_2.24.01.05_0_921-0045).

Openbare schuilplaats Universiteitsbibliotheek (UB), Koningsplein

In 1962 is er in de kelder van de UB een schuilplaats gebouwd. Deze is bestemd voor 100 personen met 2 ruimtes, 2 luchtbehandelingsinstallaties met -kanalen en koolstoffiltertonnen, een ingangssluis, zandfilter en nooduitgang. Redelijk compleet dus, en daarom zeer bijzonder!

De luchtbehandelingsinstallaties met luchtkanalen en koolstoffiltertonnen staan klaar voor gebruik in de openbare schuilplaats onder de Universiteitsbibliotheek aan het Koningsplein.
De luchtbehandelingsinstallaties met luchtkanalen en koolstoffiltertonnen staan klaar voor gebruik in de openbare schuilplaats onder de Universiteitsbibliotheek aan het Koningsplein. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
De luchtbehandelingsinstallaties met luchtkanalen en koolstoffiltertonnen staan klaar voor gebruik in de openbare schuilplaats onder de Universiteitsbibliotheek aan het Koningsplein. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Openbare schuilplaats Vaz Diasbrug

Deze openbare schuilplaats is in 1960 gebouwd in de pilaar van de Vaz Diasbrug aan de Weesperstraat. De schuilplaats bestaat uit 3 verblijfsruimtes en heeft een capaciteit van totaal 300 personen, elke ruimte biedt een schuilplaats voor 100 personen. Alle interieuronderdelen zijn nog aanwezig: luchtbehandelingsinstallaties met -kanalen, sluisingangen, zandfilter, nooduitgang, zelfs de overdrukmeter is nog aanwezig.

In 1960 werd in de pilaar van de Vaz Diasbrug aan de Weesperstraat een schuilkelder gebouwd. | Foto: Martin Alberts (19-5-1999), beeldbank SAA (010122023562).

In 1960 werd in de pilaar van de Vaz Diasbrug aan de Weesperstraat een schuilkelder gebouwd. | Foto: Martin Alberts (19-5-1999), beeldbank SAA (010122023562).

Openbare schuilplaats Louis Bouwmeesterschool

In de Louis Bouwmeesterschool in Nieuw-West is in 1956 een schuilplaats gebouwd. Het is een vroeg type schuilplaats met een bijzondere vorm en muren van 20 cm dikte. Er konden 150 personen schuilen en er was een grote sluis en 3 schuilruimtes. De schuilplaats heeft een bredere toegang, omdat het ook in gebruik was als fietskelder. Eigenlijk bestaat deze schuilplaats uit 3 afzonderlijke schuilplaatsen, met elk een eigen ingang, overdrukklep,  luchtbehandelingsinstallatie en nooduitgang. Het geheel is nog goed intact.

Entree tot de openbare schuilplaats onder de Louis Bouwmeesterschool. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Entree tot de openbare schuilplaats onder de Louis Bouwmeesterschool. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Bedrijfsschuilplaats Dienst Publieke Werken van de Gemeente Amsterdam, Bornhout 8

Deze bedrijfsschuilplaats is redelijk laat in de Koude Oorlog gebouwd, in 1984. De schuilplaats was bedoeld voor totaal 100 medewerkers van de afdeling Werktuigen die op deze locatie werkten en bij een bombardement in hier konden schuilen. Zij hadden namelijk een taak na een bombardement: het opruimen van de stad. De gemeente had de plicht om hen een veilig onderkomen te bieden.

Bedrijfsschuilplaats voor het personeel van Publieke Werken, onder het gebouw aan de Bornhout. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Bedrijfsschuilplaats voor het personeel van Publieke Werken, onder het gebouw aan de Bornhout. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Deze atoomschuilplaats is gebouwd van gewapend beton, met muren van 30 cm dikte en gasdichte deuren. De schuilplaats is nog in bijzonder goede, originele staat en laat goed de minimale inrichting van een Koude Oorlog-schuilplaats zien. Bij een dreigende noodsituatie moesten er nog een paar dingen klaargemaakt worden in het interieur, zoals het grind in de zandfilters, sanitaire voorzieningen en het plaatsen van zit-ligeenheden. Als dat gedaan was, was de schuilplaats klaar voor gebruik. Uniek hier: de watertanks en dat je in de zandfilter kunt lopen.

Een van de twee kanteldeuren om het perron van metrostation Weesperplein af te sluiten van de metrotunnel. Deze kanteldeur is tevens een actieve waterkering, want een actief dijklichaam doorkruist hier station Weesperplein. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Een van de twee kanteldeuren om het perron van metrostation Weesperplein af te sluiten van de metrotunnel. Deze kanteldeur is tevens een actieve waterkering, want een actief dijklichaam doorkruist hier station Weesperplein. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Openbare schuilplaatsen in de metrostations

De metrostations Nieuwmarkt, Weesperplein en Wibautstraat hebben al bij de bouw in de jaren 70 een dubbelfunctie gekregen als openbare schuilplaats. Bij een hoge dreiging zouden grote schuifdeuren de ingangen van de metrostations dichtzetten en kon je alleen via een sluis naar binnen, waar je nieuwe kleding kreeg en moest douchen.

Toegang tot een sluis van de openbare schuilplaats in metrostation Weesperplein. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Toegang tot een sluis van de openbare schuilplaats in metrostation Weesperplein. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Hier konden enorm veel burgers schuilen: in de metrostations Nieuwmarkt en Wibautstraat pasten 6000 personen. In metrostation Weesperplein was plek voor wel 12.000 personen: in de stationshal, op het perron en in de metrobak eronder, die is aangelegd voor de nooit gerealiseerde oost-west metrolijn.

De metrobak bestemd voor de nooit gerealiseerde oost-west-metrolijn, onder station Weesperplein, was tevens onderdeel van de openbare schuilplaats voor 12.000 personen. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
De metrobak bestemd voor de nooit gerealiseerde oost-west-metrolijn, onder station Weesperplein, was tevens onderdeel van de openbare schuilplaats voor 12.000 personen. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Grote stalen deuren zouden de perrons afsluiten van de spoortunnel. Enorme zandfilters zouden de lucht van buiten filteren, waarna luchtbehandelingsinstallaties de schone lucht in de schuilplaats zouden pompen. Ook stonden hier grote watertanks, olietanks en aggregaten voor noodstroomvoorziening. Een indrukwekkend geheel, dat nog grotendeels aanwezig is.

Een schuilplaats voor 12.000 personen heeft enorme zandfilterruimtes om de besmette lucht van buiten te filteren en zuiveren. Rechts twee luiken tot zandfilters. Links bevond zich een doorgang met een stalen deur en explosiekleppen (beide verwijderd) tot nog meer zandfilterruimtes. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Een schuilplaats voor 12.000 personen heeft enorme zandfilterruimtes om de besmette lucht van buiten te filteren en zuiveren. Rechts twee luiken tot zandfilters. Links bevond zich een doorgang met een stalen deur en explosiekleppen (beide verwijderd) tot nog meer zandfilterruimtes. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Unieke kans: bezoek deze schuilplaatsen op Open Monumentendag Amsterdam 2024

Tijdens Open Monumentendag Amsterdam op 14 en 15 september 2024 worden deze Koude Oorlog-schuilplaatsen opengesteld voor publiek. Dit is een unieke kans om deze bijzondere Koude Oorlog-schuilplaatsen van binnen te bekijken en te voelen hoe het is om in een ondergrondse bunker te zijn. Het GVB stelt speciaal voor deze dag enkele Koude Oorlog-elementen van het metrostation Weesperplein open, waarbij de bezoekers de – normaal gesloten – betonnen bak onder het huidige perron mogen bezichtigen. Hier zijn de toiletten van de openbare schuilplaats.

Wat moet je als eerste doen als je tijdens een bombardement schuilt in een openbare schuilplaats? Juist, plassen en poepen. In de bak onder het perron van metrostation Weesperplein bevinden zich daarom tientallen toiletten en wasbakken. Eronder zit een grote vuilwaterbak voor afvalwater. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Wat moet je als eerste doen als je tijdens een bombardement schuilt in een openbare schuilplaats? Juist, plassen en poepen. In de bak onder het perron van metrostation Weesperplein bevinden zich daarom tientallen toiletten en wasbakken. Eronder zit een grote vuilwaterbak voor afvalwater. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

Erfgoed van de Week

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, instagram @monumentenarcheologie, X @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden. Dit artikel is geschreven door Rutger Noorlander.

Grote stalen schuifdeur om een ingang van metrostation Weesperplein af te sluiten. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Grote stalen schuifdeur om een ingang van metrostation Weesperplein af te sluiten. | Foto: Rutger Noorlander (2024).
Bannerfoto: de ingang tot een reinigingssluis in metrostation Weesperplein, met drie stalen, gasdichte deuren en daarboven explosiekleppen. | Foto: Rutger Noorlander (2024).

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Open Monumentendag Amsterdam

Op zaterdag 14 en zondag 15 september 2024 openen weer 50 monumenten in Amsterdam hun deuren voor het publiek. Tijdens de 38ste editie van Open Monumentendag Amsterdam duiken we in ‘De Ondergrondse Stad’. Daar horen ook schuilplaatsen bij. Een aantal is te bezoeken tijdens OMD Amsterdam. Benieuwd naar alle deelnemende monumenten en activiteiten? Bekijk het programma op de website.

Stichting Menno van Coehoorn

De werkgroep Koude Oorlog van de Stichting Menno van Coehoorn, die zich inzet voor het behoud van voormalige verdedigingswerken, heeft een GIS-kaart gemaakt met daarop het erfgoed van de Koude Oorlog. De kaart is te bekijken op de site van de stichting.

Stichting Cultureel Erfgoed Koude Oorlog

De vrijwilligers van stichting Cultureel Erfgoed Koude Oorlog zijn actief betrokken bij het in stand houden van het cultureel erfgoed uit de Koude Oorlog. Lees meer over de stichting en de activiteiten die ze organiseert op de website.

Fietsroute openbare schuilkelders in Amsterdam

In het kader van het Koude Oorlog Weekend van 2022 is er een fietsroute langs openbare schuilkelders in Amsterdam gemaakt. Je kunt de route downloaden op de website van ARCAM en je vindt hier ook een video waarin je kunt bekijken hoe de atoombunker onder de UB van de UvA eruit ziet.

Erfgoed van de Koude Oorlog

Meer weten over (het erfgoed van) de Koude Oorlog? Op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) vind je verhalen uit de Koude Oorlog, onderzoek naar monumenten van de Koude Oorlog, de podcast ‘Een bunker die niet beschermt’ en meer.

Eerder verschenen

Eerder publiceerden we een artikel over schuilkerken in Amsterdam, die meedoen aan Open Monumentendag Amsterdam. Lees hieronder terug.

Image credits

Icon image: De ingang tot een reinigingssluis in metrostation Weesperplein, met drie stalen, gasdichte deuren en daarboven explosiekleppen. | Foto: Rutger Noorlander (2024).